A gar grunt g'o v ak lari faqat suv bilan to 'lg an b o 'ls a
(Sr=
1,0),
u holda grunt
ikki qism li b o ’ladi.
B unday erkin suvga to ‘yingan gruntlar o 'zig a hos hossalarga ega b o 'lib , ularni
alohida o 'rg an ish talab etiladi.
G 'ovaklardcigi suv bosim i.
Suvga to'yingan grunt g ‘ovaklaridagi suv bosimi
haqidag[i nazariyani N .M . G ersevanov (1936 y.) ishlab chiqqan.
M a’lum v hajm li suvga to 'y in g an grunt g'ovaklaridagi suz m assasini
g - g i = V
2
p v
deb faraz qilaylik,
u holda zarralar m assasi
g \ = v t - p s
bo'ladi. Bu
qiyinatlarni (1.4) ifodaga q o 'y ib va
v2
ni v; ga nisbati grunt g'o v ak lik
koeffitsiyentining m iqdoriga teng ekanligi hisobga olinsa, u holda suvga to'y in g an
gruntning nam ligi quyidagicha aniqlanadi:
iv =
e
-£ -M 0 0 %
(1.13)
P ,
Shuningdek,
p s
va p w lam ing o 'zg arm as m iqdorligi nazarda tutilsa, suvga
to'y in g an gruntning namligi faqat uning g 'o v ak lig ig a b o g 'liq
ekanligini kuzatish
m um kin.
Y uqoridagi g'ovaklik koeffitsiyentini aniqlash ifodasidagi w qiym atni (1.13)
bilan alm ashtirsak, quyidagi b o g 'lan ish kelib chiqadi:
P , - P w
bunda
p -
gruntning zichligi.
G 'o v ak lararo erkin holatdagi
suv m uvozanat (gidrostatika) qonuniyatiga
bo'ysunishi e ’tiro f etilgan. B unday holda
suv yuzasidan chuqurda joylashgan
harqanday
sath
shu chuqurlik o ’lcham iga m os b o 'lg a n hajm iy bosim ta ’sirida
b o 'lad i. U shbu holat N.M . G ersevanovga quyidagilarii izohlashga im kon yaratdi.
A gar suvga to'y in g an
(Sr= l,0 )
grunt
qatlam i sirtiga
P 0
yuk ta ’sir etsa, uning
m iqdori dastlab g'ovakdagi suv orqali qabul qilinadi, y a ’ni
uu = po
(bunda
p n -
suvdagi dastlabki bosim). Bu holat g 'o v ak d ag i suvda
p«
m iqdorga m os bosim hosil
qiladi (г/0 - ta ’sirsiz bosim ). D em ak, yuk q o ’yilgan dastlabki
vaqtda grunt zarralari
yuk ta ’sirida b o ’lm aydilar.
M a’lum ki, har qanday bosim ga ega b o 'lg an suv harakatga keladi, shuning
uchun m azkur holatda g'ov ak d ag i suv sizib chiqa boshlaydi. Bu esa, o 'z navbatida,
zarralam ing asta-sekin zichlashuviga olib kelib, bu jaray o n esa suvdagi bosim ni grunt
zarralariga asta-sekinlik bilan taqsim lanishi bilan kechadi. V aqt davom ida g ’ovakdagi
suvning sizishi oqibatida ta ’sirsiz
bosim qiym ali kam ayib, zarralardagi bosim ning
ortishi kuzatiladi. U shbu jarayon tashqi yukning m iqdoriga m os keluvchi bosim
to ’Iiq holda zarralarga o ’tishi bilan tugaydi ( h o = 0). Bu vaqtda grunt zarralaridagi
bosim
(p3 = pii) ,,lci 'sir bosim i"
deb ataladi.
G runtning s o f og'irligidan hosil bo'luvchi ta ’sir bosim m iqdorini aniqlashda
uning kub birligidagi m assasiga tcng miqdordagi zarralam iig
m uallaq holatdagi
zichligini bilish lozim b o ’ladi.
M uallaq holatdagi zarralam ing zichligini quyidagicha hisoblash m um kin:
24
(1.15)
A gar e ning o 'rn ig a (1.14) ifodadagi uning qiym ati q o 'y ilsa, yanada ixcham
ko 'rin ish n i ro 'y o b g a chiqarish m um kin:
P
m
= P ~ P
w
(1.16)
Gruntda suv sizish xususiyati.
G runllar g 'o v ak li b o 'lg an i uchun undan suv
sizadi. G 'ovaklam ing o 'lch am i va shakli bu o 'rin d a m uhim b o 'lib, ular qanchalik
yirik b o 'lsa, grunt shunchalik tez suv o 'lk azad i.
Shuning uchun ham yirik g 'o v ak larg a ega b o 'lg a n qum dan o 'la kichik g 'o v a k li
loylarga nisbatan suv tez sizadi.
B inokorlik am aliyotida gruntdan suv sizish m asalalariga oid ju d a k o 'p
m uam m olar yuzaga keladi. Shulardan b iri inshootning c h o 'k ish davom iyligi bilan
b o g ’liq. C h o 'k ish tezligi zam in gruntlarining suv sizdirish xususiyatiga lo ’g ’ridan
to ’g ’ri b og'liqligiga doir chizm a 1.8-rasmda keltirilgan. U nda o'zgarm as yuk ta ’sirida
turli
tezlikda
suv sizdirish xususiyatiga ega b o 'lg an gruntlam ing c h o 'k ish
davom iyligi tasvirlangan.
Suvshunos olim lam ing o 'rta va m ayda zarrali qum, yum shoq loysim on gruntlar
ustida olib borgan k o 'p lab kuzatuvlari ulardagi suv harakati g 'o v ak jism lardagi tekis
(o 'z a ro m onand) harakat qonuniga b o 'y sin ish in i k o 'rsatd i. M a’lum ki, suvning
bunday harakat qonunini fransuz olim i D arsi (1885 y.) k a sh f etqan, y a ’ni:
Q = k v F i t ,
(1.17)
bunda
Q
- sizib o ’tayotgan
suv hajm i, m 3;
£t. - sizish koeffitsiyenti, m/s;
F -
gruntning k o 'n d alan g qirqim yuzasi,
m 2
t
- suv sizish vaqli;
/ - bosim gradiyenti.
1.8 rasm. Cho’kishning vaqt bo’yicha
1.9 rasm. Boshlang’ich gradiyentga
o’zgarish chizmasi
oid chizma 1-qum; 2 - loy
1
qum; 2 - qumli loy; 3 - loy
25
Bosim sarfining sizish masofasiga nisbatini
ifodalovchi bosim gradiyenti
quyidagicha hisoblanadi:
' =
(1.18)
bunda A
2
- AI - bosim sarfi, m;
/-
sizish masofasi, m.
(1.17) ifodadagi — miqdomi V/orqali belgilab, istalgan ko'ndalang qirqim
Ft
yuza bo'ylab vaqt birligidagi suv sarfini (sizish tezligi) aniqlash mumkin:
Do'stlaringiz bilan baham: 
