Agar
bu ifodani
AB
shaklning hajmi
F.l
ga bo'lsak, gruntiing kub birligida
olingan bo'lagiga mos keluvchi sizish bosimi aniqlash mumkin,
Pi
=
К
' A .
(1.22)
h - h
bunda
i
suv nishabini ifodalaydigan
--2 qiymatga teng miqdor.
Suvning massasi
p
o'zgarmas qiymat bo'Igani bois (1.22) ifodadan sizish
bosimi asosan suvning nishabiga bogMiq ekanligi ko'rinib turibdi. Agar <„= 0 (suv
oqmayotganda) boMsa, sizish bosimi
p,
= 0 boMadi. Demak,
sizish bosimi faqat suv
sizayotgan vaqtda yuzaga kelarekan.
Sizish bosimi
p,
hajmiy kuchni ifodalagani uchun
kN/m3
oMchov birligiga ega.
Shuningdek, u suv sizayotgan grunt qatlami bo'ylab tekis tarqaladi va oqim
yo‘nalishiga urinma tarzida ta’sir ko'rsatadi.
Suvga to 'yingan gruntlariing quyqalanishi.
Suvga to'yingan gruntlaming
(asosan qmnlaming) yana bir muhim xususiyati turli tebranma kuchlar, sizayotgan
suv oqimi va boshqalar ta’sirida namoyon bo’ lib,
gruntning quyqalanishi
deb ataladi.
Grunt quyqalanishi oqibatida inshootlarning vayron bo’lishiga
oid qurilish
amaliyotidan ko'plab misol lar keltirish mumkin.
Grunt quyqalanishini tasavvur qilish uchun quyidagi oddiy chizmaga murojaat
etamiz (1 .1 1-rasm). Unda zarralar shartli ravishda bir turdagi doira shaklida tasvir
langan. Agar zarralar yuqori muvozanat holatida joylashtirilsa (1.11-rasm,
a),
ular
orasidagi g'ovaklik eng yuqori miqdorga ega boMadi f);=47-48%), yoki, aksincha,
ular zich joylashtirilsa (1 .1 1-rasm,
b),
g'ovaklik eng kam boMadi (n =24-25%).
Har qanday oz miqdordagi tebranma yoki boshqa
harakat ta'siri natijasida ( l . I I - rasm,
a)
zamlar
muvozanal holatini osongina yo'qotib, pastga tomon
siljiydi. Zarralanii zichlashuviga olib keluvchi bunday
siljish oqibatidq gruntning dastlabki g'ovakligi 48% dan
24% gacha kamayishi mumkin. M a’lumki, bundny holat
grunt g'ovaklari bo'sh bo’Igandagina
amalga oshishi
mumkin.
Agar g’ovaklar suv bilan toMgan bo'lsa (ikki qismli
tuzilma), suv tez sizib chiqa olmasligi bois dastlabki
vaqtda grunt g'ovakligi o'zgarmaydi. Ushbu jarayonda
joyidan qo'zg'algan zarralar suvda muallaq turib qoladi
(1.1 1-rasm,
в)
natijada
grunt
quyqalanib,
unda
oquvchanlik
xususiyati
yuzaga
keladi.
Inshootdan
tushayotgan yuk mazkur holatda butkul g'ovakdagi suv orqali qabul qilingan boMadi.
Quyqalanish jarayonida grunt sirtidagi har qanday yuk uning qa’riga cho'kib ketishi
mumkin. Gruntning quyqalanish holati hamma vaqt suvdagi bosimning to'satdan
ko'tarilishi bilan bogMiq. Shuning uchun quyqalanish ma’ lum sharoitlarda juda katta
chuqurlikkacha tarqalishi mumkin. Ayniqsa, bunday holat zilzila yuz beruvchi
tegralarda kuzatiladi. Bu esa havfli vaziyatni yuzaga kehiradi.
1.13 rasm. Niiagatada
cho’kkan bino
28
1941 yilning boshlarida Volga daryosi bo'yida benihoya katta koMamda
siljish
yuz berdi. Uzunligi 400-450 m, eni esa 250 m. boMgan bu siljish to‘satdan yuz berib,
xalq xo‘jaligiga juda katta talafot yetkazdi. Natijada qumli qirg'oq 3-4 minut ichida
7,0 m pastga surilib ketdi. Kuzatuvchilaming guvohlik berishicha, siljish jarayoni yer
osti suvlarining favvora shaklida otilishi bilan qo'shilib ketgan. Bunday holatlami
Gollandiya qirg‘oqlarida tez-tez yuz berib turishi haqida adabiyotlardan o’ qish
mumkin. Oxirgi hodisa 2,6 mln.m2 maydonni egallab siljigan qum miqdori 25 mln.m3
dan oshib ketgan edi. Mayda qumning 90 % dan ortigMning donadorlik oMchamini
0,1-0,25 mm boMgan zarralar tashkil etib, tabiiy holatda - 47,5-48,5 % g ‘ovaklik
hosil qilgan edi.
1931 yilda Yangi Zelandiyada yuz bergan zilzila vaqtida nihoyatda ko‘p grunt
ko'chishi holati yuz bergan. Tebranish oqibatida quyqa holatiga kelgan 180
m.qatlamli qum va mayda toshdan tashkil topgan qirg‘oq 700 m masofaga siljigan.
1952 yilda Kalifomiyaning Kem-Kaunti
shahrida yuz bergan
kuchli zilzila natijasida
grunt turli darajada cho'kib, ko‘p yoriqlar bilan
qoplandi. 1959 yilda Janubiy Montanadagi
(AQSH) zilzilada esa quyqalangan gruntning
cho'kishi 6m ga yetdi.
Ayniqsa 1960 yildagi Chilida yuz bergan
uzluksiz zilzilalar ko'plab gruntning quyqala-
,
nishini vujudga keltirgan. Natijada 20 ming km2
1.12 rasm. Chilida yuz bergan
,
,•
,
,
. . . -
,
zilzila о ibati
maydon bir necha daqiqa ichida 2
metrga yaqin
cho‘kib, yuzlab uylarni vayron qildi (1.12-rasm).
1.14 rasm . G azli z ilz ila si ja ra y o n id a g ru n tn in g
q u y q a la n ish h o la ti (A .Jo rae v d a n o lin d i)
29
i. 15 rasm . G ’u z o r z ilz ila si jaray o n id a y uz
b e rg a n k o ’c h k i (A . Joracvcian o lin d i)
1964 yilda Yaponiyaning Niiagata shahrida yuz bergan zilzila oqibatida
giiiirning quyqalanishi sodir bo‘ldi. Shahar zaminida suvga to'yingan changsimon
zarralar bilan araiashgan mayda qum 200 m dan ziyod qatlamni tashkil etgan.
Zilziia jarayonida lami binolaming 1/5 qismi zaminga cho'kdi. Bulardan 20 dan
orlig'i 2 meirga yaqin chc'kib, yerga kirib ketdi (1.13-rasm).
1966 yildagi Gazli zilzilasi ham o‘nlab quyqalanish holatini yuzaga keltirdi.
Kuzuluvlar natijasi turar joy yaqinidagi o‘ta namlangan maydonda zilzila vaqtida
qum, loy zarralari favvora kabi otilib chiqqanligini ko’rsatdi (1.14 rasm).
1985 y ili Qayroqqumda yuz bergan 8-balli zilzila ko’plab grunt quyqalanishi
va ко chkilami yzaga keltirdi. Koptuloq qishlog’ ida
quyqalangan gruntning xami
300 ming m2 ni tashkil etgan. Suv ombori atrofidagi ko’chkining xajmi esa 200
nr’dan ziyod bo’ lgan.
1989 yildagi G’uzor zilzilasi oqibatida liam son sanoqsiz ko’chki-lar vujudga
kelib. ko’plab vayrona-garchiliklami keltirib chiqardi. Masalan Sharora qishlog’ida
yuz bergan ko’chkining umumiy xajmi 3 mln.m3ni tashkil etdi (1.15 rasm)
Yuqorida bayon etilgan grunt quyqaianishiga oid ma’lumotlar tabiatda
uchraydigan voqealaming bir shingilidir. Ular haqida maxsus adabiyotlarda
ko'plab ma’ lumotlar batafsil bayon etilgan.
3
Do'stlaringiz bilan baham: 
