100-rasm.
Surxondaryo viloyati. X olchayon . Tuproq-qal'a saroyining «Askarlar zali»
interyeri rekonstruksiyasi. (T .Q odirova b o ‘yicha).
Uchta keng eshik oralig‘ i ko’ ndalang o ‘ qdan ch o ‘ zilib, ayvondan zalga
yetaklaydi. Uning kirish qismida qarama-qarshi uzun devori o ‘ rtasidan
ichkariga uchta tokcha k o‘ndalangiga o ‘ rnatilgan. Devorlar 3m baland-
likkacha oq suvoq bilan suvalgan; teparoqda devorda haykalli kompozitsiya-
lar joylashgan; to ‘ rtinchisida esa rangtasvir mavjud.
Haykal va rangtasvir
ayvonni bezashda ham q o ‘ llangan. San’at sintezi va ranglar jilosi antik
Baqtriyaning muhim estetik qirrasini tashkil etadi (100-rasm).
Ta’kidlab o ‘tilgan bunday binolar bu yerda juda ko‘ p. Mahalliy m e’ mor-
chilikda antik davri ustunlar tizimi keng qoilanilganligini arxeologik
qazilmalarda kuzatish mumkin.
Miloddan awalgi 1-asrlarida Toharistonning o ‘ ng sohili hududiga bud-
dizm kirib kelishi kuzatilgan. Mahobatli qurilishda buddaviylik inshootlari
yetakchi o ‘ rinni egalladi.
K o‘ hna Termizning Qoratepa va Chingiztepa tepaliklarida, g ‘ orli bud
daviylik monastirlar viharalarning ulkan komplekslari topilgan. U ch qavat
Qoratepa monastiri xonalari qum loq joylarida y o ‘nilgan, bir b o ‘lmagan,
uch tomoni haykalli koridor orqali to‘g‘ ri burchakli hujraga o ‘tishi mumkin,
hujrada tokchalar va sufalar bor, xuddi shunday hujralar boshqa koridorlarga
birikkan. Ularning shiftlari k o ‘ zguli ravoq shaklida, koridor esa — nim
eUips sifat shakllari takrorlangan.
0 ‘ rta Osiyo janubiy hududlarida eramizning boshlariga
kelib Kushonlar
davri tarixida sharq va ellin an’analari uyg‘ unligi, ya’ ni sintezi kuzatiladi.
Bu uyg‘ unlik Fayoztepa buddaviylik monastiri m e’ morchiligida ham o 'z
aksini topgan.
Fayoztepa monastiri yagona, aniq ishlangan plan asosida qurilgan.
^onastirning asosiy binosi tarxi t o ‘g‘ rito‘ rtburchak (34x117 m) bo'lib,
Mahobatli inshoot uch qismdan iborat. Har bir qism hovli va uning atrofidagi
x°nalar guruhidan tashkil topgan. Asosiy qismdan alohida maxsus pyedestal-
da supa qad ko‘targan. Markaziy qism ibodatxona b o ‘ lib, hovli (30x 20 m)
137
va hovli atrofi bo'ylab 20 xona joylashgan. Hovlining to ‘ rt tomoni
b o ‘
yog'och ustunlarga tayangan ayvon bo'lgan. Ayvon devorlarida
haykali
va devoriy rasmlar bor.
0
‘ rta Osiyoda yagona, mashhur
B u d d a triad 3-
haykal kompozitsiyasi topilgan. Budda tasvirlangan tosh bo'rtma
ju d a n f '
va o ‘ ta mahorat bilan ishlangan, haqiqiy san’ at
durdonasi
h iso b la n a d f
Bundan tashqari, xonada loydan va ganchdan ishlangan Budda
va bodx'*
satva haykallarining siniqlari topilgan.
V I—VIII asr me’ morchiligi
Quldorlik munosabatdan feodal davriga o ‘tish 0 ‘ rta Osiyoning ko‘pgina
shaharlarini tushkunlikka tushushi bilan b og ‘ liq b o ‘ ldi. Bu davrga xos
mudofaa q o ‘ rg‘ onlarini qurish, yer egalari zodagonlarining ko‘shklari nafaqat
shaharda, balki qishloq joylarida ham olib borilgan.
V I—VII asr K o ‘ shk qoldiqlari S o‘g ‘ d, Tohariston, Shosh,
P a rk a n a va
Xorazmda sanoqli va hajmi b o ‘yicha kichik shaharlar mavjud
b o i i b , ular
0 ‘zbekiston, Turkmaniston, Tojikiston
hududlarida saqlanib
q o lin g a n .
V I—VII asrda shahar tizimi bir tusli b o ‘ lmagan. U tsitadel (diz) —
qal’a, shahar markazi — shahriston va shahar cheti — rabotdan iborat,*
lekin bu shahar unsurlari turlicha shakllangan. Asosiy sh oh -k o‘ chalarning
kesishishi oqibatida shahar to‘ rt qismga b o ‘ lingan.
0 ‘zbekistonga xos o ‘ sha davr So‘g ‘d shahar manzarasi b o ‘ lgan — Va-
raxsha shahri V II—VIII asrlarga tegishli b o ‘lib, Buxoro vohasining g‘arbiy
qismida joylashgan. Qumlar bilan qoplangan bu shahar arxeolog
S hishkin
tomonidan ochilgan.
Varaxshaning umumiy ko‘rinishi quyidagicha: atrof balandlikda
bahaybat
ikki minorali viloyat hukmdori qasri — uning k o‘shki qad k o ‘tarib
turibdi.
Saroy va x o ‘jalik xonalari birgalikda mudofaa devorlari bilan o ‘ ralgan
kreml
(kox)ni tashkil etadi. Bir qad pastda baland tekislikda shaharning
o ‘zi
joylashgan. Bu yerda shahristonning birlashgan turar-joy
k o m p le k si
joylashgan. Varaxsha sitadeli burchakda, shaharning n o to ‘ g ‘ ri
devor
halqasida o ‘ rin olgan. Qal’ a atrofida pastda zovur b o ‘ lib,
shaharga
kirishni
qiyinlashtirgan.
Buxorxudotlar qasri (15 m) baland stilobatda turibdi. Kvadrat tarxli,
ikki minorali, bittasi minora yonidagi saroyni, boshqasi shahami
q o ‘riq lag an .
Stilobat juda mustahkam b o ‘ lgan. Uning devorlari tepagacha 5 m
q a lin lik d a ,
pastda qiyalikni hisobga olib, undan ham qalin b o ‘ lgan. Ulkan
paxsa
g ‘ ishtdan qalin loy qorishmada terilgan.
K o ‘shkning o ‘ rta qismida ochiq hovli b oiga n . Uylarning
d e v o rla ri
alebastr bilan suvalgan. Zallaming biri ov sahnasi tasvirlangan
k o m p o z its iy a
bilan band. Har bir guruh markazida oq fil ustida shoh jangchisi;
fil b o sh id a
esa kichik haydovchi joylashgan. Odamlar filga tashlangan ikki
y ir tq i c h d a n
biri oldinda, boshqasi orqada himoyalanmoqda.
Tashlanayotgan
h a y v o n la r
138
0
sherlar,
уо gepardlar, yoki afsonaviy qanotli grifonlar. Ulardan yuqorida,
frizdan teparoqda chapga qarab ketayotgan hayvonlar ancha kichik o ‘ lcham-
da bajarilgan,
tepa qism deyarli saqlanmagan, ularning faqat oyoq qismla-
rini k o ‘rish
mumkin.
Bizgacha
saqlanib qolgan Varaxsha devoriy rasmlari ranglaming musaffo-
lj(,i tomoshabinda kuchli taassurot qoldiradi.
Varaxshaning boshqa zalini o ‘yma namoyonlar bezab turgan baland
Do'stlaringiz bilan baham: 
