|
MAVZU: O’LKAMIZ HUDUDLARIDA ILK DAVLAT
UYuSHMALARINING PAYDO BO’LISHI
ReʻJA:
1. Ilk davlatlar paydo bo’lishining asosiy omillari.
2. O’lkamiz hududlarida dastlabki shaharsozlik madaniyati.
3. Eng qadimgi davlatlar. Ulardagi ijtimoiy-iqtisodiy hayot.
4. Antik davr davlatlari va ularning madaniyati.
1-masala
Nafaqat O’zbekiston, balki dunyo tarixida ilk davlatchilikning paydo bo’lishi
masalalari hozirgi kunda tadqiqotchilar orasida eng dolzarb bo’lib turgan
muammolardan biri hisoblanadi. Masalani o’rganib, unga aniqlik kiritishdan
oldin davlatchilikning ildizlari va paydo bo’lish shart-sharoitlariga diqqat-
e’tiborni qaratmog’imiz lozim.
Yangi tosh asriga (neolit) kelib O’rta Osiyo hududlarida dehqonchilikning
paydo bo’lishi jamiyat hayotida ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot jarayonlarini yanada
tezlashtirdi. Bronza davriga kelib esa dehqonchilikdan chorvachilikning ajralib
chiqishi, ixtisoslashgan hunarmandchilik xo’jaliklarining rivojlanishi natijasida
ishlab chiqarish hajmi ko’payib, mehnat qurollari yanada takomillashib bordi.
Jamiyatda ishlab chiqaruvchi xo’jalikning paydo bo’lishi va jadallik bilan
rivojlanishi o’z navbatida ijtimoiy hayotdagi o’zgarishlarga sabab bo’ldi.
Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, sun’iy sug’orishga asoslangan
dehqonchilik O’rta Osiyo xo’jaligining asosi hisoblanib, bu jarayon janubiy
Turkmaniston, Tojikiston va O’zbekistonning janubida bronza (mil. avv. III-II
yilliklar) davrida, Toshkent vohasi va uning atroflarida esa ilk temir (VIII-IV
asrlar) davrida shakllanib rivojlandi. O’rta Osiyoda ilk davlat uyushmalari sun’iy
sug’orish birmuncha qulay bo’lgan Amudaryo (yuqori, quyi, o’rta) oqimlari
bo’ylarida, Murg’ob vohasida, Zarafshon va Qashqadaryo vohalarida shakllanib
rivojlanadi. Bunday holatni dunyo tarixidagi dastlabki davlatlar-Misr (Nil) va
Mesopotamiya (Dajla va Frot) misolida ham kuzatish mumkin.
Hozirgi kunga kelib, O’rta Osiyoning juda ko’plab bronza va ilk temir
davriga oid yodgorliklaridan (Sopolli, Jarqo’ton, Anov, Qiziltepa, Ko’zaliqir,
Afrosiyob, CHust, Dalvarzin, Daratepa va boshq.) ishlab chiqaruvchi xo’jalik
bilan bevosita bog’liq bo’lgan metall qurollar topib o’rganilgan. Metall
qurollarining mehnat qurollari sifatida jamiyat hayotiga keng yoyilishi mehnat
unumdorligining yanada yuksalishi uchun ulkan imkoniyatlar yaratib, bu jarayon
davlatchilik paydo bo’lishini yanada tezlashtirdi.
So’nggi bronza davriga kelib kulolchilik charxining ishlatila boshlanishi
natijasida Sopolli, Oltintepa, Gonur, Jarqo’ton kabilarda kulolchilik mahallalari
paydo bo’ladi. SHuningdek, hunarmandchilikning toshga, metallga, yog’ochga,
suyakka ishlov berish turlari ham keng tarqaladi. O’unarmandchi-likning
ixtisoslashuvi, alohida xo’jalik tarmog’i sifatida shakllanib rivojlanishi
jamiyatdagi iqtisodiy taraqqiyot uchun muhim ahamiyatga ega bo’lib, davlatchilik
paydo bo’lishi uchun muhim bo’lgan qo’shimcha mahsulot ko’payishiga turtki
bo’ldi.
O’rta Osiyo hududlarida yashagan aholi qadimgi davrlardan boshlab o’zaro
munosabatlarni rivojlantirib kelganlar. Bronza davriga kelib shimoldagi
ko’chmanchi chorvador qabilalar va janubdagi o’troq dehqonchilik aholisi
o’rtasida o’zaro mol ayirboshlash va madaniy aloqalar yanada jadallashdi. Bu
o’rinda o’sha davrda shakllanib keyinchalik yanada rivojlangan qadimgi
yo’llarning ahamiyati beqiyos bo’ldi. Bu yo’llar orqali O’rta Osiyo qadimgi
aholisi mintaqadan tashqari qo’shni davlatlar Mesopotamiya, Misr, Hindiston,
Eron, Afg’oniston kabilar bilan turli aloqalarni rivojlantirganlar.
Xullas, Bronza davriga kelib aholi ishlab chiqarishning ma’lum bir
sohalariga — dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilikka ixtisoslashib
bordi. Bu jarayon ishlab chiqaruvchi kuchlarning o’sishi va ularning bir yerga
to’planishi uchun zamin yaratdi. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning o’sishi o’z nav-
batida mahsulot hajmining o’sib, qo’shimcha mahsulot paydo bo’lishiga sabab
bo’ldi. Demak, qadimgi xo’jaliklarning ixtisoslashuvi, suQorma dehqonchilikning
rivojlanishi, metallning hayotga jadallik bilan kirib kelishi va yoyilishi,
hunarmandchilikda turli tarmoqlarning rivojlanishi, o’zaro ayirboshlash va savdo-
sotiq taraqqiy etishi natijasida jamiyat hayotida ijtimoiy-iqtisodiy yuksalish
kuzatiladi. Bu yuksalish ilk davlatchilikning asosiy poydevori hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
