M. A. Yusupova San’atshunoslik iti direktori, Arxitektura doktori

jflo h a n g lik d a
terilgan. U shiftni yopish 
uChun ham, pardozlash uchun ham ish- 
latilar edi. Pishgan g'ishtdan naqsh terish 
usuli rivojlandi.
Binoning asosiy qiyofasi yorug'lik- 
soyalar 
tufayli ajralgan naqsh, o ‘z mavzu- 
si 
bo‘yicha xilma-xil, lekin asosan ikki 
oddiy geometrik shakllar — takrorlanuv- 
chi, turli masshtabda kvadrat va aylana- 
dan tuzilgan. Bu shakllarning ritmi maq- 
bara m e’morchiligiga singib, emotsional 
va estetik obrazi ifodasiga muhim qirrani 
kiritdi. Shu bilan birga qurilmaning
qismlar mutanosibligi, shuningdek bezakning alohida unsurlari aniq mate- 
matik hisoblarga asoslangan. M e’ moriy yechimning aniqligi maqbaraning 
interyerida ham ajralib turibdi. Ichkarida m a’ lum konstruksiyali gumbaz 
ravoqli tromplarga tayangan.
Ichkari bezaklar tarzniki singari g ‘ ishtli naqshlangan. Tromp qavati 
xilma-xil pardozlangan, ravoqlar orasida ustunlar joylashgan. Ular yog'ochli 
ustunlarni qaytaradi, nimravoqlar alebastrli b o ‘ rtmalar bilan bezalgan. 
Gumbaz sathi pardozlanmagan. Maqbaraning m e’ moriy shakli va bezagi 
yagona plastik obrazi sifatida yaxlit qabul qilinadi (
102
-rasm).
Somoniylar maqbarasining hajmli-fazoviy va konstruktiv tizimi ko‘p 
hollarda masjid, maqbara va boshqa gum bazli binolarning keyingi 
rivojlanishini belgilaydi (IX —X asr). Ayrim hollarda asosiy chiziq 
b o 'y l a b
o‘ lchami bo'yicha ancha ko‘tarilgan va kompozitsiyaning muhim asosiy 
element ahamiyatiga ega (Tim aholisidagi Arabota maqbarasi, 977-yil), 
kirish peshtoqi o'rnatilgan. Bunday peshtoq — 0 ‘ rta Osiyo m e’morchiligiga 
xos xususiyatlaridan bo'lib, turli vazifalardagi binolarda qo'llanilgan.
X I — X II asr m e’ m orchiligi
X I—XII asrning m e’ morchilik rivoji gumbaz va ravoq konstruksiyalar- 
ning keyingi mukammallashuvi kuzatilgan, imoratlarning hamma joyida 
pishgan g‘ isht ishlatilgan.
Bu davr m e’ morchilik turlari batamom shakllandi va keyingi davrlardagi 
mahobatli inshootlar uchun namuna b o ‘ldi.
Yirik jamoa binolari orasida tarxi bo'yicha o'xshash ichkari hovli perimetr 
bo'ylab qurilgan, karvonsaroy va madrasalarni ajratish mumkin. T o ‘rt ayvonli 
kompozitsiyalarning tarqalishiga karvonsaroy me’ morchiligi, shaxsan Doya- 
xotin binosi tarxi bunga dalil b o ‘ la oladi.
Shuningdek, Buxoro yaqinidagi Raboti-Malik karvonsaroyi (XI asr) 
Xarobalari, mahobatliligi va betakrorligi bilan ajralib turibdi. Qurilmaning 
devor tarzlari, qadimgi uslubda bajarilgan yarim silindrli «gofrlangan»
I

---

103-rasm.
Buxoro viloyati R aboti-M alik karvonsaroyi X I —X II asr.
minoralar tepasi nayzasimon ravoqchalar bilan pardozlangan, to ‘ rtbuchak- 
dagi baland minoralar binoga baquwatlik va mahobatlilik baxsh etadi. 
Devorlar xom g‘ishtdan terilgan. Asosiy tarz o ‘rtasida baland to‘g‘ riburchakli 
peshtoq esa pishgan g'ishtdan bajarilgan, sakkizburchakli geometrik shakl- 
lardan tuzilgan bezak tasmasi “ П ” shaklida devor sathini o ‘ rab turibdi. 
Uchmarkazli ravoq ichkariga kirgan, u ham g‘ ishtchalardan tuzilgan geo­
metrik naqsh bilan bezalgan. Ayrim tasmalar, halqalar, b o ‘lmalar va bezak 
qismlari naqshlar bilan dekorativ terilgan (103-rasm).
Bunday peshtoq turi binoning asosiy tarzini ajratuvchi va 0 ‘ rta Osiyoda 
juda erta, Raboti-Malik inshooti qurilishidan oldin yaratilgan hamda butun 
0 ‘ rta Sharq m e’morchiligi uchun xos xususiyatlardan b o ‘ lib qolgan edi. 
Har holda, mazkur inshoot peshtoqi konstruksiyasi va shakli yetarli 
rivojlangan.
Bizgacha yetib kelgan X I—X II asr 0 ‘ rta asr masjid binolari o ‘zgacha 
xususiyatlari bilan ajralib turibdi. Bu, asosan, gumbazli qurilmalardir. 
Ularning orasida kvadrat tarxli, Xazara qishlog‘ idagi masjid besh gumbaz 
bilan yopilgan. Shuningdek, masjidlarda binoning asosini kvadrat shakldagi 
bir tomoni ochiq katta gumbazli zal (Marv yaqinidagi Talxatan-bobo masjidi,
XI asr) tashkil etgan. Masjid yonida qurilayotgan minorada va uning o ‘zida 
g‘ ishtdan naqsh terish keng q o ‘llanilgan. X I—XII asr 0 ‘ rta asr m e’morchiligi 
bilan hamkorlikda shakllangan mahalliy m e’ morchilik maktablari yuqori 
cho'qqiga erishdi.
XII asrning mashhur yodgorligi k o‘ hna Marvdagi saljuq sultoni Sanjar 
maqbarasi — Turkmanistonda saqlangan eng yirik inshootlardan 
b in
hashamatli, katta 27x27 m o ‘ lchamdagi kubli qurilma. Chorak devorlari 
silindrli ravoqchalar bilan bezatilgan, sakkiz qirrdlji baraban ustiga o'rnatilgan 
ikki qatlamli (ichki gumbaz diametri 17 m) gumbaz bilan yakunlangan- 
Inshootning mahobatli hajmi yuqoridan galereya bilan yengillashtirilgan- 
Maqbaraning umumiy balandligi 40 m ga yaqin b o ‘ lgan. Keng va tor ravoqh 
tuynukchalar navbat bilan almashinib, tarzga qarab chiqqan. Galereya- 
ning ravoqchalari shakli g‘ ishtlar bilan terilgan, ganch o ‘ymakorligi 
bilan 
ajralib turgan devor tekisligi farqlanib turibdi. Galereya darajasida kontrfors 
kabi uning k o‘ ndalang devori barabanga tiralib, gumbazdan