M. A. Yusupova San’atshunoslik iti direktori, Arxitektura doktori

ta rq a la y o tg a n
144

---

0
g‘irlikni o'ziga oladi. Balandlik qanchalik ortsa, gumbaz shunchalik 
y e n g illa s h a d i 
va tepa qismga qarab ikki qatlamga b o ‘linadi. Yuqorida nim 
ay la n a , 
sirlangan koshinli gumbaz osmon bilan uyg‘ unlashib qad ko‘tarilgan. 
Maqbara m e’ morchiligi ajoyib shakl uyg‘ unligi, hajm aniqligi va to ‘g ‘ ri 
topilgan mutanosibligi bilan lol qoldiradi. Xuddi shu xosiyatlar interyerga 
xos b o ‘lib, devor tekisligi naqshlangan, gumbaz esa ichkaridan chiroyli 
yulduzsimon shaklni yaratuvchi bezakli nervyurlar gurtlar tizimi bilan 
yengillashtirilgan.
Mahobatli binolarning boshqa turini 0 ‘zgantdagi (Qirg‘ iziston) maqba- 
ralar tashkil etadi. Ularning eng qadimgisi XI asr sentrik kompozitsiyaga 
ega, lekin ularga ikki yon tomondan 1152— 1153-yil va 1186— 1187-yil 
(janubiy) maqbaralar q o ‘ shilib qurilgan. Ularning barchasi bezatilmagan 
tarzga ega, to ‘ rtinchi tarz esa katta to‘g‘ riburchakli, chuqur o ‘qsimon ravoq 
butunlay egallangan. 
0
‘ zgant maqbaralarining peshtoqlari, ayniqsa janubiysi, 
j 
yangi m e’moriy bezak turi — o ‘yma terrakotali g‘ ishtchalar bilan pardozlan­
gan. X om g‘ ishtda quritmasdan, pishirmasdan oldin o ‘yma bajarilgan, bu
■
esa nozik pardozni bajarishga imkon bergan. 
0
‘ zgentdagi janubiy maqbara 
j peshtoqi namoyon, pestoq va “ П ’’ simon egiluvchan uzun frizlar bilan 
to'ldirilgan. Naqsh murakkab geometrik to'qimalar, k o‘pgina yozuvlar va 
uslublashtirilgan o ‘simlik bezaklaridan iborat (104-rasm).
0 ‘ rta Osiyoda peshtoq gumbazli binolar turi, mahobatli qurilmalar 
tarzlarini pardozi uchun o'ym a terrakota keng koiam da tarqala boshladi. 
Lekin ayrim joylarda o'ziga xos xususiyatlarga ega. Xorazmdagi, k o‘ hna 
Urganchdagi hashamatli Faxriddin Roziy va Tekesh (XII asr oxiri XIII asr 
boshlari) maqbaralarining shatyorsimon gumbazlari baland qirrali barabanlar 
bilan yakunlangan. Janubiy Turkmaniston yodgorliklari pardozlarida bezakli 
g‘ isht terish uslubining jiddiyligi 
: bilan farq qiladi.
XII asr mashhur yodgorliklari 
Buxorodagi K olon masjid m ino- 
rasi 1127-yil qurilgan. Balandligi 
45 m dan ortiq 0 ‘ rta asr minorasi- 
ning yaxlit tanasi pastdan tepaga 
qarab torayib, g‘ ishtchalardan te- 
rilgan b o ‘ rtma geometrik naqshli 
tasmalardan tuzilgan bezak yaxshi 
saqlangan. Bezak tasmalari halqa- 
simon joylashtirilgan hajmini va 
uning yuqoriga intilganligini alohi­
da belgilaydi. Shu bilan birga xil- 
ma-xil naqsh tuslari unga dekorativ 
ritmni bahsh etib, sodda va aniq 
m e’ m oriy shaklni boyitm oqda.
Birlamchi minora tepasi sirlangan
. 
Z. Dosmetova
A

---

firuza koshinlari tasmasi, yirik b o ‘ rtma yozuvlar bilan sayqallangan edi, 
ular keyinchalik ta’ mir paytida yechilgan edi. Minora 850 yildan ortiq
106-rasm.
Jarqo'rg'on minorasi, X II asr.
turgan va ko‘pgina zilzilalarni bo- 
shidan kechirgan, muhandislik 
san’ atining mashhur asarlaridan 
biri hisoblanadi (105-rasm).
Buxoro minorasi go'zal 
m u ta - 
nosibligi b o ‘yicha faqatgina Jar- 
q o ‘ rg‘ ondagi m inora bilangina 
raqobatlasha oladi. XII 
a s rd a se- 
raxsli usta Ali ibn 
M u h a m m a d
tomonidan qurilgan. Bu 
q u r ilm a -
ning m e’ moriy betakrorligi 
s h u n - 
daki, nimaylana naqshlar 
b ila n
yozuv tasmalari almashinuvi birik- 
masida mujassam bo'lgan (106- 
rasm).
XII 
asr m e’moriy bezak