M. A. Yusupova San’atshunoslik iti direktori, Arxitektura doktori

b o 'lib ,
m e’ moriy obida kvadrat tarxli, chuqur ravoqli, tashqaridan 
s a k k i z to m o n
shaklga ega G o ‘ ri Amir maqbarasini alohida ajratish lozim. Aylana 
baraban
va qovurg'ali gumbaz butunlay rangli sirlangan g'ishtchalar bilan 
p a rd o z­
langan. Maqbaraning tashqi tekisliklari devorlarda, gumbazda va 
baraban-
ning gorizontal frizi hamda arab yozuvlari (Qur’ on suralaridan 
ju m la )
butunlay geometrik naqshlar birikmasidan tuzilgan. Hajm bo'yicha 
aniq
va ixcham maqbara m e’morchiligi, o ‘ ziga xosligi, masshtab muvofiqliS
1
150

---

j,amda konstruksiyalaming mukammalligi bilan ajralib, ko‘ rkamlik va hasha- 
(natlilik hamohangligida buyuk mahobatlilik tuyg‘ usini yaratadi.
I G o ‘ ri Amir maqbarasi 0 ‘ rta Sharq m e’ morchilik tarixida muhim o ‘ rin 
egallaydi. 
Uni peshtoqli inshoot turiga ham, minorali maqbaraga ham 
qaratish 
mumkin emas. G o ‘ ri Amir maqbarasi 0 ‘ rta Sharq m e’ morchiligi 
ko'pgina avlodlar tajribasi, ijodiy izlanishlari umumlashtirilgan. Shu bilan 
birga maqbara qiyofasi yorqin va mukammal, tantanali mahobatlilik hamda 
bezaklarning tomoshaligi, ayniqsa o ‘ z davrining badiiy an’ anasini ifoda 
etadi.
X IV —XV asr birinchi yarmiga tegishli mashhur m e’ moriy yodgorlik — 
tor yo'lak b o ‘ylab tepaga qarab ko‘tarilayotgan maqbaralar majmuasi — 
Samarqanddagi Shohi-Zinda memorial ansambli hisoblanadi. Majmua qator 
yodgorliklardan tashkil topgan. Majmuaga kirish qismi peshtoqdan boshla- 
nadi. Maqbaralar uch guruhga birlashtirilgan: pastki, o ‘ rta va yuqori. Kirish- 
ga yaqin XV asr baland barabanga joylashgan ikki gumbazli maqbara turibdi. 
Bu yerda o ‘ rta asr taniqli astronomi Qozizoda Rumiy dafn etilgan deb 
taxmin qiladilar. Turli balandlikda joylashgan gumbazli binolar guruhi, 
yorqin, k o‘ prangli va xilma-xil pardozli, betakror rangtasvirli majmuani 
tashkil etadi 
(11
\ -a
rasm).
Har xil vaqtdagi inshootlarga qaramasdan, usta-m e’ morlar yangi 
maqbaralarni tiklaganda m e’ moriy-badiiy an’analami nazarda tutganlar 
va rivojlantirganlar. Shuning uchun majmua o ‘ zining ichki mantig‘ iga ega 
yagona hajmiy-fazoviy kompozitsiya sifatida qabul qilinadi.
X IV —XV asr 0 ‘ rta Osiyoda bunyod etilgan m e’ moriy yodgorliklaridan 
biri hisoblangan, Temur vatani Shahrisabzda qurilgan ilk saroylardan Oq 
saroy b o ‘ lgan. Saroy 1380-yildan boshlab, o ‘ zining g o ‘ zalligi va hashamat- 
liligi bilan lol qoldiradi. Hozirgi kunda Saroy peshtoqining yon qismlari
lll-rasm.
Samarqanddagi S h ohi-Zinda 
majmuasi.
112-rasm.
Termizdagi O q-saroy 
peshtoqi.
151

---

saqlanib qolgan. Ravoq kengligi 22 m. Saroy peshtoqi sirlangan koshinli 
mozaika bilan sayqallangan b o ‘ lib, bajarilish uslubi bilan Xorazm ustalarioa 
mansubligini anglatadi (
112
-rasm).
1397-yilda Yassida (hozirgi Turkiston shahri, janubiy Qozog'iston) 
A vliy0
X o ‘ja Ahmad qabri yonida ulkan inshoot qurila boshlandi. Ko'pgina xonalar 
markaziy kvadrat zal atrofida mujassam b oiga n . 0 ‘ rta Osiyoda eng katta 
diametri 18 m bo'lgan, gumbazlardan biri bilan berkitilgan. Maqbaraning 
umumiy k o‘ rinishi mahobatliligi va o'ziga xosligi bilan boshqa yodgor- 
liklardan farq qiladi.
Bibi X onim majmuasi kompozitsiyasi murakkab m e’moriy shakl va 
rang birikmasida qurilgan. Badiiy g ‘ oyaning yagonaligi naqsh rangida 
namoyon b o ‘ ldi. Masjid devorlari yirik rombsimon shaklli turgan va kufiy 
yozuvlar, g ‘ isht zaminida oq, k o ‘ k, havorang koshinli plitkalar bilan 
to'ldirilgan.
Yirik masjidlar qurilishida mehrob oldida gumbazli zal va ustunli 
galereya, to ‘ rtayvonli turda ustun b o ‘ ldi. Masjid va gumbazli zalga kirish 
qismi b o ‘ lgan peshtoqqa alohida ahamiyat qaratilgan. Bibi-Xonim masjidi 
(1399— 1404-yillar) — 0 ‘ rta Osiyo yodgorliklaridan biri — shu tipdagi 
tugallangan inshootlar majmuasini namoyish etadi.
0
‘sha davr inshootlari orasida muhim o ‘ rin, oliy diniy ta’ lim maktabi 
sifatida xizmat qilayotgan madrasaga tegishli. XV asrning birinchi yarmidan 
Temurning nabirasi Ulug‘ bek qurdirgan Samarqanddagi, Buxorodagi, 
Gijduvondagi uch madrasa binolari bizgacha yetib kelgan. Registondagi 
Ulug'bek madrasasi m e’ moriy xislati b o ‘yicha eng yaxshisi hisoblanadi. 
Madrasaning bezakli pardozi katta latofatligi bilan ajralmoqda, ayniqsa 
o ‘ rta asr bezak san’ati asarlari eng mukammal, mozaika, koshinlarning sof 
tuslari, ranglar birikmasida yupqa uyg‘unlik, chiziqlar g o ‘zalligi va naqsh- 
larning nozikligi qoldiradi.
XV 
asrning ikkinchi yarmi yodgorliklariga Samarqanddagi Ishratxona 
(1463-yil) maqbarasini alohida ajratish mumkin. Bino m e’morchiligi yangi 
ravoqli konstruksiya namunasini tashkil etadi. Gumbaz tayanchi kesishgan 
ravoqqa va qalqonsimon paruslarga o ‘ matilgan. Bu konstruksiya X IV asr 
oxiri X V asr boshlarida yaratilib, Ishratxonada rivojlangan va mukammal 
k o‘ rinishda namoyon b o ‘ ldi. Bu tizimning ahamiyatli yangiligi shundaki, 
kichik diametrli gumbaz yordamida katta o'lcham dagi xona hajmini 
yopishga imkon beradi. Shu bilan birga bu konstruksiya interyer hajmiy- 
fazoviy yechimi xarakterini keskin o ‘zgartirdi: tromp tizimiga muvofiq- 
aniq uch yarusga b o ‘linish y o ‘ q b o ‘ ldi; buning o ‘ rniga paneldan