M. A. Yusupova San’atshunoslik iti direktori, Arxitektura doktori

te x n ik
xususiyatlari va badiiy jihatlari bilan temuriylarnikidan yuqori emas. 
Mozaika ranglarida yashil va sariq ranglar ustunlik qilib, qandaydir 
jarangdorlik olib kiradi. Ayrim namoyonlarda ranglar uncha uyg'unlashma- 
gan. Sherdor madrasasining asosiy peshtoqida original mozaika xususiyat- 
laridan b o ‘lgan, ohularga tashlanayotgan Sher tasvirlangan. Sherlar ortida 
zar yuzli odam quyosh siymosi nurlarini taratmoqda.
Tilla-kori madrasasi bir vaqtning o ‘ zida jo m ’ e masjidi sifatida ham 
xizmat qilgan. Tarzi Buxoro m e’ morchiligi an’ analarida yechilgan, ya’ ni, 
peshtoqdan ikki tomonda joylashgan ikki qavatli nayzasimon ravoqlar bilan 
bezalgan. Bu uslub Samarqand m e’ morchiligiga singdirilgan boisada, lekin 
majmuaning yaxlitligi va ulugiigini hech ham buzmagan, aksincha hozirgi 
kunda jahon m e’ moriy yodgorligi hisoblanadi (113-rasmga qarang).
X V II—XVIII asrlar mobaynida asta-sekin 0 ‘ rta Osiyoning iqtisodiy va 
siyosiy kuchsizlanishi kuzatilmoqda. Qurilish ishlari davom etmoqda, lekin 
u o'tgan davr m e’ morchiligini ifodalovchi yuqori badiiy va texnik sifatini 
bir hisobdan y o ‘qotib bormoqda.
X V I II—X IX asr O ‘ zbekiston badiiy-m e’ m orchilik maktablari
X V III—X IX asrlarda iqtisodiy talofot va o'zaro urushlar natijasida ulkan 
bir davlat alohida mustaqil uchta xonlikka, ya’ni Buxoro, Xiva va Q o ‘ qon 
xonliklariga b o ‘ linib ketdi. Bu esa yangi davlatlaming o ‘ziga xos m e’ moriy- 
badiiy maktablarining shakllanishiga olib keldi. Har bir davlat ichida o'zining 
an’ analari, urf-odatlari, hunarmandchilik, san’ at rivojlanib borgan. Shu 
o ‘ rinda an’ anaviy m e’ morchilik turlari, hajmiy tarxlari, qiyofalari, kons­
truksiyalari ham o'zgarib bordi.
Har bir shahar o ‘ zining qiyofasiga e£a bo'lganliklari singari, ular o ‘ziga 
xos, bir-biridan farqli, beqiyos m e’ moriy obidalarga ega. Ular saroy, 
madrasa, maschitlar, karvonsaroylar va an’ anaviy turar-joy m e’ morchiligi 
bilan ajralib turadi. Tarx jihatidan saroy qurilishi yakka tizimni o ‘ z ichiga 
olgan. Farqli tomonini faqat binolarning tarz qismlarida va badiiy bezagida 
ko'rish mumkin. Madrasa, karvon-saroy qurilishida asosiy tarx qismlari 
o ‘ sha imoratning qanday funksiyaga qaratilganligi: jam oa va turar-joy 
xonalari uchun mo'ljallanganligi hisobga olinadi. Bunday inshootlar o ‘zining 
muhim ahamiyat kasb etganliklari bois, shaharning jamoa gavjum joylarida, 
ya’ni markazlarida o'rnatilar edi. Saroylar, madrasalar, karvon-saroylari 
ulkan mahobatli imoratlar katta ahamiyatga ega bo'lganliklari uchun 
ularning tarzlari alohida bezatilar edi. Asosiy m e’ moriy qismlardan 
hisoblangan imoratning tarzi — 
peshtoq 
hisoblangan. U atrofida minoralar 
bilan mahobatliligini bundanda yuksaltirgan. Peshtoq mahobatli inshoot- 
ning cheksiz rang-barang ijodiy jarayonga asos hisoblangan. M e’moriy 
obidalarning bezaklari mustaqil, mahalliy, kompozitsion yechimga, naqsh- 
larning tuzilishiga, ranglar jilolarining o ‘ziga xosligi bilan ajrala boshlagan,
155

---

115-rasm.
Xiva, Ichan-qal’ a 
qo'riqxonasi.
o ‘ ziga yarasha tusga ega b o ‘la bosh- 
lagan. Ularning har birini alohida 
k o ‘ rib chiqamiz.
Xiva maktabi. Xiva shahri 2500 
yillik tarixga ega qadimgi shaharlar- 
dan biri hisoblanadi. Xiva shahri 
hududiga «Ichan-qaPa» shahristoni 
joylashgan b o ‘lib (115-rasm), uning 
asosiy ko‘ chalaridan shahar tashqi 
darvozalari orqali «D ishan-qal’ a» 
rabotiga chiqiladi. XVIII asr oxiri —
X IX asr boshlarida Xiva xonligi poy- 
taxti — faqat Xiva m e’morchiligi- 
dagina qandaydir ko‘tarinkilik sezilib 
turibdi. Shaharni ko‘pgina madrasa- 
lar, masjidlar va minoralar bezab 
turibdi (116-rasm ). X on saroylari 
m a’lum qiziqish uyg'otadi, ayniqsa 
T osh -h ovli (1832— 1841-yil) xalq m e’ m orchiligi bilan chambarchas 
b o g ‘liqligi tomoshabinni jalb etadi. Saroy bir necha ayvonli hovlilarga ega 
bo'lib, o ‘ziga xos ajoyib bezalgan jimjimador mayolika va betakror yog‘ och 
ustunlar, naqshinkor shiftni tirab turibdi (117-rasm). Ichan qa’ la o'zining 
rivojlanishi jarayonida Xiva maktabi o ‘ ziga xos m e’ m oriy-badiiy bezak 
turlari: mayolika-koshinkorlik bilan bezatilgan. Mayolika uchun zamin oq 
loydan tayyorlanadi. Bunday loy faqat Xorazmda ishlatilgan. Shu bilan 
birga mayolika oq va ultramarin, feruza rangli glazurda bajariladi. Asos 
sifatida ishlatilgan oq loy o ‘ziga xos gammaga ega, bu faqat Xorazm makta- 
biga xos. Naqshlarning kompozitsion yechimi o'zgacha. X orazm
n a q s h l a r i 
uslubiylashtirilgan — o ‘simliksimon, bir-biri bilan chambarchas 
b o g i a n i b ,
chirmashib ketgan naqshlarni tashkil etadi.
Y og ‘ och o ‘ymakorligi: eshik va darvozalar bezagi ikki hamda uch ta- 
baqali o ‘yma pardoz bilan bezatilgan. 
0
‘ simliksimon bezaklari turunj