|
V I I —V II
1
asrlarning so‘ nggi davriga tegishli. Bu rasmlar ehromlarda topilgan,
ko‘P
hollarda esa boylar uylarini bezaganlar. Rangtasvir murakkab ko‘p
qo m a th
kompozitsiyalar devordan devorga muntazam voqeani bayon etgandek bir-
necha yarusga joylashgan. Panjikent devoriy rasmlar mavzulari
m a zm u -
nining boyligi bilan ajralib turadi. Diniy marosimlar tasviri qatorida epos
sahnalari, tantanali bazmlar, so‘g ‘ d zodagonlari bashang kiyimlarda, sar-
kardalarning jang qurol-aslahalari, otliq chavandozlar va hokazolar tas-
virlangan.
140
gu davr rangtasviri ancha mukammal. Rasmlar oq alebastr suvoq ustiga
I
rilga n ’
shun' n§ u chun ranglar jilosi ham sof, to ‘q va jarangli. Texnik
^ jjar murakkablashgan, yangi ranglar turlari ko‘paygan, qimmatbaho-
^ is - lo ju v o r d
(лазурит) ishlatilgan. Rassomlar ranglarni aralashtirishga,
i rni oqartirishga, nozik va sof ranglar hamohangligini yaratishga harakat
u Iganlar. Ayrim xonalarda yaxlit rangli kompozitsiyaga intilish sezilmoqda,
‘''■rim tasvirlaming rangli b o ‘yoqlari b o ‘ysungan. Buning hammasi Panjikent
^ s s o m la r in in g
yuqori va rivojlangan rangtasvimi kuchli his etishidan dalolat
beradi-
VII—V III asrning devoriy rasmlarida qomatlar bir tusli zaminda
tasvirlangan.
Rassomlar ko‘ lamni ko‘ rsatishga harakat qilmaganlar. Bu yerda
z a m ir tg a
qarshi xilma-xil, chiroyli, jimjimador k o‘ rkam, zar bezaklar bilan
tikilgan
matolar, oltin idishlar, gilam va zeb-ziynatlar katta bezaklangan
boy taassurotni yaratadi. Arfachi qizning yarim yalang‘ och, nozik tanasi
sovuq qora zaminda ajralib turibdi. Buni asosiy kontrast kiyimning yashil,
kulrang-sariq tuslar, sariq-pushti tasma dog
1
lari boyitmoqda. Boshqa rasm-
larda
odam qiyofalari qizil yoki sariq zaminda qizil yoki qora chiziq bilan
hoshiyalangan. Odam tanasi chegaralarini chiqargan chiziqlar ravon,
buyumlar tasvirlari ularning plastik shaklini ajratadi.
VII—VIII asr rangtasviri o ‘sha davrning tasdiqlangan ma’ lum qonun
asosidajiddiy b o ‘ysingan. Rassomlar inson g o‘zalligining umumiy o'rnatilgan
idealiga amal qilganlar: uzun, nozik qomat; uzun oyoqlar, ingichka xipcha
bel, uzaytirilgan oval yuz va suzilgan ko'zlar.
Rangtasvirga qaraganda Panjikentda haykaltaroshlik kam rivojlangan.
Ehromlarning birida gorelyefli loy paneli parchalari topilgan.
Ilk 0 ‘ rta asr yodgorligi sifatida Xorazmning Yakka-Parsan qishloq
qo‘ rg‘ oni misol b o ‘ la oladi. Q o ‘ rg‘ on mafkazida hashamatli poy stilobatlar
ustida turar-joy binolari qad ko‘tarib turibdi, uning devorlari nimustunlar
bilan pardozlangan. Bino atrofida devorlar tiklangan b o ‘ lib, uchta konsentrik
joylashgan kvadratlarni tashkil etadi, binoga yaqin devor minoralar bilan
kuchaytirilgan.
IX —X asrning 0 ‘ rta asr m e’ morchiligi
Arablar bosqinchiligi va islomning 0 ‘ rta Osiyoga kirib kelishi, qadimgi
madaniy an’ analarga kuchli putur yetkazdi. K o‘ pgina shaharlarda bebaho
so‘g‘d tasviriy san’at va haykaltaroshlik asarlari vahshiylarcha qirib tashlandi.
IX asr 0 ‘ rta Osiyoda mahalliy Somoniylar sulolasi boshchiligida, deyarli
mustaqil davlat markazi b o ‘ ldi. Bu o ‘ziga xos markazlashgan davlat b o ‘ ldi.
Bu davrda juda kam m e’ moriy yodgorliklar saqlangan, lekin ular IX —
X asrning
0
‘rta asr m e’ morchiligining yuqori darajasi haqida yorqin dalolat
beradi. X om g‘ ishtga asoslangan qurilish texnikasi mukammallashmoqda.
X asrda pishgan g ‘ isht ishlatilgan. Turli ravoq terish usullari qatorida
I
В
141
gumbazli shift va ular bilan b og ‘ liq o ‘ z rivojini topgan,
k v a d ra t
xona
devorlaridan arkali tromplar konstruksiyalari gumbaz aylanasiga o ‘tish uch
xizmat qilish bilan b og ‘ liq paydo bo'ldi.
Un
Bu davr qurilish texnikasi rivoji haqida Ko'hna Termizdagi IX asr shah
cheti Qirq-qiz saroyi va karvon-saroy bunga dalil b o ‘ la oladi. K o‘ p sonl^
qavatli xonalar markaziy gumbazli xona atrofida mohirona joylashtirilgan
Qirq-qiz ichkari xonalarida hanuzgacha ham g'ishtdan terilgan turli kons
truksiyadagi ravoqlar saqlanib qolgan. Qirq-qiz qasrining ayrim qurilish
usullari va qal’a qiyofasi bo'yicha V I—VII asr ko‘ shkini eslatadi, lekin
kompozitsion g ‘ oyaning kengligi va yaxlitligi, shuningdek oddiy va ravon
shakllarning badiiy ifodasi, m e’ morchilik rivojining eng yuqori bosqichi
haqida so‘ zlaydi.
Mahalliy ravoq-gumbazli inshootlarni bunyod etish an’analari me’ mor
chilik yutuqlarining ahamiyatli tomonlaridan b o ‘ lib, islomning birinchi
asrlaridanoq 0 ‘ rta Osiyoda Somoniylar davrida (X —XI asr) o ‘z rivojini
topdi. IX —X asrda eng mashhur m e’ moriy yodgorlik — Buxorodagi
Somoniylar maqbarasi bunga dalil (101-rasm).
Maqbara binosi — oddiy va aniq tizimli, ajoyib mutanosiblik hamda
nozik m e’ moriy shakl va bezaklar uyg‘ unligi bilan tomoshabinni lol
qoldiradi. Somoniylar maqbarasi tarzlarning hamma tom oni bir xil, tarxi
kvadrat (
10
x
10
m ) bo'lib, kirish eshiklari nayzasimon arkalar bilan qurilgan.
Tashqaridan maqbara burchakli nim chorak.ustunlar yuqorida arkali
galereyasini tirab, devorlarini yakunlaydi. Butun kub hajmli bino nimaylana
gumbazni k o‘tarib turibdi. U mahobatli va shu bilan birga yengillik hamda
uyg‘ unlik, aniq tektonika va odam masshtabi hamohangligi bilan ajralib
turibdi. Tarz pishgan g ‘ ishtdan
turlicha: ko‘ ndalang, yonlamasiga,
qirra, yoki burchak, shuningdek
aylana va boshqa geometrik shakl-
larni keltiruvchi, maxsus tayyor
langan shaklli g ‘ ishtchalardan be-
zalib pardozlangan. Bi;io ele-
mentlariga nisbatan bezak naqshi
turlicha o ‘zgargan, bu bino xususi-
yatining tizimini ajratishga imkon
yaratdi. Bezak va konstruksiyaning
organik aloqasiga asoslangan vuk-
sak badiiy g ‘ ishtni terish butun
maqbara kompozitsiyasiga alohida
tektonik ifoda bahsh etadi. Mah°'
batli qurilishlarda pishgan g‘ is^
keng tarqalgan, u ganch bilan У
0*0
xom g‘ isht qorishmasi bilan ha-
ЯШНИШШ
101-rasm.
B u xoro, X asr. Som oniylar
maqbarasi.
142
102-rasm.
Buxoro, X asr. Som oniylar
maqbarasi interyeri.
Do'stlaringiz bilan baham: |
