M. A. Yusupova San’atshunoslik iti direktori, Arxitektura doktori

98-rasm.
Xorazm. Teshik qal’ a xarobalari.
131

---

Bu 2 turdagi turar-joy xonadonlari — jamoa uylanSharq n^iam lakati 
rida uzoq o ‘tmishdan mavjud ekanligi ma’ lum. Misoltariqasid^a rn ilod d9' 
awalgi Il-asrda Shumer-Akkada (kelajakda 
Ossur-Vavilonda) 
sh im o lj 
janubida ikkita turdagi inshoot aniqlangan. 
Va
Janubiy tur bo'lajak Vavilon hududida tarqalgan 
edi. 
Uni ^ C o ra z m n i 
«turar-joy devorli shaharlari» bilan taqqoslasa bo'ladi. Sh im c^ ijy tUr 
b o ‘ lg‘usi Ossuriya hududida tarqalgan edi. Misol 
sifatida 
0
‘rt^. 
O s i y o n i
^
«qator qurilgan shaharlari»ni olish mumkin. 
8
2. «T u ra r-joy devorli shaharlar» — jamoa uylari. 
Xorazmn>in g <jo y devorli shaharlari» yopiq muhitli, to ‘ rt tomoni himoya dev^orlari 
b i i a 
o ‘ ralgan imorat. Himoya devorlari xonaning tashqi 
devorlari 
h i s o b l a n i b
bir qatorda joylashgan bir necha xonalari. Ichkarisi bo‘sh bo^ 
c h o rv a
uchun mo'ljallangan edi.
Bu imoratlarning timsoli sifatida (Jonboz-qal’a) Xorazmnir^g ibtidoiy- 
jam oa davridagi uzun uylari hisoblangan. Inshoot qumlikla. T n jng 
joylarida c h o ‘zilgan to ‘ rtburchakli ko'ndalang devorni tashkil 
etgan edi 
Shunga o ‘xshash uzun xonalar uzunligi 30 m bo'lgan, uyningg 
qator 
yo'lagi 
2
m kenglikda, umumiy markaziy dahlizga chiqilar edi,,
Xorazmning «turar-joy devorli shaharlari» 
Avestoda 
qaymavjud mustahkamlangan inshoot «vara» 
qurilmalaridir. 
0
‘ sh»a 
d a v r n in g
qahramoni Yima-Jamshid ... «vara» — otchopar uzunligi 
T r m s o f a s i d a
ch o ‘zilgan inshootning to‘ rt tomonida odamlar uchun xonadonlcir va 
c h o rv a
uchun molxonalar qurgan. Ularning ichiga xatr (1,5 km) u z n n ijg jd a
suv 
quvurini o'tkazgan. U yerda hamma tomoni berk 
xonadonlar, 
u\^lar, 
ra v o q li 
y o p iq
hovlilar qurgan. Imoratning keng 
q ism id a 
9, 
o‘rta q i s r ^ i i d a 6 , to r 
qismida 
3 
y o ‘ lak kirish qismi va tuynukka joy 
qoldirgan. 
U 
y e ; r d a
d e v o r -
larning zich qatorlarini o ‘ rab turgan 
9
ming kichik darchalar r n a v ju d
edi.
Xorazmda 1937-yil arxeologik-ekspeditsiyasi tomonidan T o sh h o v u z 
tumani yerlarida joylashgan «turar-joy devorli shaharlari» m ilo d d a n awalgi 
IV— III asrda Kuzali-qir va Qal’ali-qir qal’alari qoldiqlari t o p i i g an edi.
Kuzali-qir qal’asi notekis yerda joylashgan bo‘lib. o'rtachci 
k e n g l i k d a
1000x400m. Qal’ali-qir qal’ alari to ‘g‘ riburchakli 1000*720 
Turar-joy 
xonalaridan tashqari bu yerda xo'jalik qurilmalari bo'lgan. Bu q a l ’ a 
y o n i d a
ulkan diniy imorat — qabriston joylashgan. Qal’ali-qir qal’ a s i himoya 
tarmoqlari o ‘zining davri uchun mukammal hisoblangan. D e v o rla r 
q a t o r i d a
k o ‘ pgina m inoralar m avjud edi. Har bir devor m a r k a z id a kirish 
darvozalarining oldida labirint sifat yo'laklar b o ‘ lgan.
T o ‘g‘ riburchakli xom g‘ ishtli 12 km b o ‘ lib, keng qismida 9, o vrta qismida 
6
, tor qismida 3 yo‘ lak (Kuzali-qir qal’ asi singari) odamlar yasl\a shi uchun 
mo'ljallangan uzun dolonsifat imorat bo'lib, uning atrofmi o c h i q hovh 
o ‘ rab turgan (chorva uchun molxonalar) bu ko‘ rinish Avestoda t a ’ kidlafl' 
gandek butunlay mos keldi.
Qadimgi 0 ‘ rta Osiyoning katta hajmdagi arxaik shaharlar v a m ustah' 
kamlangan aholi joylarini Iskandar yurishlarining tarixchilari A rria n , 
K ursiy*
132

---

c tr a b o n
shu haqida ta’ kidlaydilar. Ular qal’ alar devorlarining aylanasi 32 
ta d iy d a n
(5
km), 60 st (9 km), 80 (12 km), 150 (23 km) boigan .
Marokand — S o‘g‘diyonaning yirik shahri, aylanasi 11 km b o ‘ lib, o ‘ z 
ichiga shahar devorlarini ham olgan.
Bu 
ma’ lumotlar tabiiy tepaliklarda qal’alar mavjud ekanligini tasdiqlaydi. 
/U ialogiya 
sifatida xorazmlik «turar-joy devorli shaharlari» va L.Morgan 
vozib 
o ‘tgan Missisipi havzasida pueblo-qal’ alari «qurilish qatlamlari» 
o 'rta sid a g i 
o'xshashliklar mosdir.
Qatlamlar yaxlit mahobatli poydevorbo'lib, balandligi 3—3,5 m, kengligi 
14— 15
 
m, ustida koridorsifat xonalar, 
6
m kenglikda ko‘ ndalang to‘ siqlardan 
iborat, 
o ‘ rtasi ochiq y o ‘ lakli imorat bo'lgan.
Pueblo-Aholi-joylari 7 uzun uylardan tashkil etilgan b o ‘ lib, to ‘g ‘ ri 
bo‘lm a g a n
to ‘g ‘ riburchak shaklida b o ‘lgan. Barcha binolar hovli atrofida 
ja m la n g a n
alohida qurilmalardan iborat majmua hosil qilgan. Bu imoratlar 
q a y s id ir 
jihatlari bilan Avestodagi «vara» — Aholi-joylarini eslatadi.
Bu jamoat uylari avloddan-avlodga asta-sekin o ‘tib qurilib kelingan. 
Qo‘shimcha qurilmalar zarurat tufayli paydo bo'lar edi. Ularning hajmlari 
uzoq muddat mobaynida kattalashib borishi bilan isbotlanishi mumkin.
0 ‘r ta
Osiyo hududida «Turar joy devorli shaharlari» tarxiy tizimli bunday 
tu rd ag i 
arxaik imoratlari uzoq muddat davomida foydalanilib kelingan va 
a n c h a
keyingi imoratlarga tegishli Guyar-qal’ a shahrida ko‘ rish mumkin.
Bunday turdagi boshqa masshtabda ancha o ‘zgargan 0 ‘ rta Osiyoning 
q al’ali 
qurilishlarida uchratish mumkin, masalan Xorazmda.
Miloddan awalgi VII—IV asming 0 ‘ rta Osiyoda qurilish usullari Xorazm 
yodgorliklari b o ‘yicha ma’ lum. Bu davrning Xorazmda eng tipik aholi 
joylari hududlarida 
antik davri 
Iskandar Zulqarnayn kirib kelgandan keyin 
boshlandi. Bu yerda uning istilosidan keyin ko'pgina shaharlar yer bilan 
yakson b o ‘lgan. Miloddan awalgi III asrda bu yerda yana mustaqil davlatlar 
paydo b o ‘ ldi.
0 ‘r ta
Osiyo madaniyati yangi taraqqiyot rivoji miloddan awalgi I asrdan 
b o sh la n ib , 
milodning 
III 
asrigacha davom etgan, uning janubiy Parfiya 
hududida Kushonlar davlati barpo b o ‘ ldi. Baqtriya hududida Tohariston 
sulolasi, 
ulardan keyin Kushonlar davlati hukmronlik qilgan va rivojlangan.
San’ at sohasidagi rivojlanish ellinistik davlatlar bilan aloqadorligi katta 
ta’sir ko‘ rsatdi. Antik davr badiiy madaniyatining gullagan davri shu davrlar- 
ga 
to‘g‘ ri keladi. Hunarmandchilik va m e’morchilik, san’at sintezi, savdo 
hamda dehqonchilik yuqori cho'qqiga chiqdi. 0 ‘ rta Osiyo antik m e’m or- 
chiligi haqida ma’lumotni Baqtriya va Sug‘ diyona obyektlari misolida ko‘rish 
mumkin.
Antik 
0
‘ zbekistonning qadimgi shaharsozlik san’ ati xususiyatlarini 
arxeologik qazilma obyektlarida ko‘ rib chiqamiz.
J o n b o s-q a l’ a 
shaharchasi Xorazmning shimoliy sharqida joylashgan 
bo'lib, ch o‘ l va hosildor yer chegaralarida joylashgan. Uncha katta b o ‘ lma- 
Ean 
170—200 m shaharcha sodda mudofaa devorlari bilan o ‘ralgan minora-
133

---

larsiz, xom g‘ishtdan terilgan silliq devor ichki o ‘ q otish uchun 
m o ‘liall 
galereyalariga ega. Devor sirti tor, o ‘ q otish tuynuklari ikki yaru.angan 
bo'lingan va shaxmat tarzda joylashtirilgan. Shaharchaga 
kirish 
i 
I'*'*3 
m o ‘ ljallangan qurilmasi, o ‘ziga xos labirint b o ‘lib, dushmanlar kir’ h^? 
qiyinlashtiruvchi tuzoq sifatida qurilgan. Markaziy t o ‘g ‘ ridagi 
y o ‘1 s h h
' 
chani ikkiga bo'lgan. Yon tomonlarida uy-joy m e ’ morchiligi 
va 
ЭГ~ 
binolari zich joylashgan. Katta y o ‘lning ikkinchi chegarasida 
esa [г 031 
majmua (olov xudosi mehrobi) joylashtirilgan. 
1П1У
Tarxi to ‘g ‘ri to‘ rtburchak b o ‘ lgan antik shaharlar rivoji 
X o ra z m yodg 
liklari Ayoz-qal’a, Xanqa-qal’a, Bozor-qal’a, Q o ‘rg‘oshin-qal’a 
s h a h a rla n d ' 
k o ‘rinadi. Bularda bitta shaharsozlik turining turli namunalari to'g'rito'n
3 
burchakli mustahkam devorlar to ‘ rt tomonidan to ‘ rtburchakli 
yoki aylan 
minoralarga ega. 
a
Mustahkam va yaxlit Xorazm shaharchasining yuqori ifodasi Tuproq- 
qal’ a obyektida namoyon bo‘ ldi. Bu antik Xorazm shohlarining poytaxtidir' 
Shaharchaning kompozitsiyasi tartibli, funksional shartlilik asosiy shahar 
unsurlarining to ‘ liq va aniq joylashishi xosdir. A sosiy magistral yo‘l o ‘q 
bo'yicha joylashgan. Unga perpendikular tarzda ikki tomondan ko‘chalar 
joylashgan. K o‘ ndalang bu ko‘ chalar orasidan esa t o ‘ rtburchakli uy-joy 
kvartallari zich, lekin to‘g ‘ri uylar bilan to‘la. Shahaming shimoliy uchinchi 
qismida markazda ibodatxona, shimoliy-sharqiy qismida katta shahar 
maydoni, shimoliy-g‘arbida esa Xorazmshohlar saroyi joylashgan. Tuproq- 
qal’ a saroyining bosh zalini haykallar bilan bezatilganligi, haykaltaroshlik 
va rangtasvirning uzviy birligini ko'rish mumkin.
500—350 m perimetrli shahar paxsa platforma ustida xom g ‘ ishtli devor 
bilan о ralgan. Devor b o ‘ylab minoralar kontrfors tarzida o'ziga xos ritmik 
intervallar hosil qilgan. Shaharga kirish mahobatli qurilma bilan belgilangan 
Tuproq-qal’ a qoldiqlari va tarxi tarzning arxitektonikaligini belgilovchi bir 
qancha detallari aniqlandi. Bular o ‘ qotar tuynukiarining tik dandanalaridir 
(«зубцы-мерлони»), Shakllar tizimini aniqlash, hajmlar kompozitsiyasining 
soddaligi va tushunarliligi, ularning ishlab chiqishning arxitektonikasi — 
Tuproq-qal’a shahrining xarakterli qirralaridir.
Miloddan awalgi II asr Yunon-Baqtriya shohi Dimetriy tomonidan 
Amudaryo sohillarida shahar barpo etildi. Dermet asrlar osha 
T e rm e z g a
o'zgardi. Bu shahar ham to‘ rtburchak shaklida b o T ib , 10 gektarli hududi 
devor bilan o ‘ ralgan. Bu shahar bir yarim ming yillargacha hukm 
su rg a n . 
Aynan shu davrlarda Termez juda kengayib borib, uning 
m a y d o n i
500 
gektargacha yetgan.
M e’ morchilikning rivojlanishi qurilish materiallarining taraqqiyotiga ham 
keng y o‘l ochib beradi. Hamma yerda ham g ‘isht, odatda, kvadrat 
shaklida 
keng tarqalgan. G ‘ ishtning hajmi S o‘g ‘ d va X orazm da 40—42 x 10— 12 sm, 
Baqtriya-Toharistonda 32—44x 10— 15 sm qalinlikda b o ‘ lgan. Loy 
m a h o b a t l i
m e’ morchilikning asosiy ashyolaridan biri bo'lib, lo y (xom) yoki paxsa 
ko‘ rinishida bo‘lib, g ‘isht taxlashda va devorni suvoq qilishda 
fo y dalanilgan-
134

---

h antik 0 ‘rta Osiyo me’ morchiligida asosiy o ‘rinni egallamagan b o ‘ lsada, 
kin Baqtriyada y og'och ustunlarga poydevor pardozlashda, figurali m e’ -
I
rchilik detallari, bo'rtmalar va haykaltaroshlik asarlariga ishlatilgan. 
n u rilish
ashyolarining texnologiyasi rivoji keyinchalik pishgan g ‘ isht (pol
t
0
chun) paydo b o ‘lishi bilan belgilandi.
II
Hie antik davrining uy-joy turi Buxoro viloyati Romiton tumanining 
OiZilqir obyekti qazilmalarida topilgan. Asosi kvadrat tarxli (tom oni 23 m)
urilish to'rtta c h o ‘ ziq xonadan iborat. Devorlari juda qalin 240x220sm, 
xona eni kichkina b o ‘ lsa ham — 275 sm. Tom yopish usuli to ‘ sinli b o ‘ lgan. 
Tarxi o ‘ ziga xos Parfyan Nisasidek kom pozitsion murakkab va hajmi
iihatidan 
katta (Turkmaniston).
Xorazmdagi 
Q o ‘y q ir ilg a n q a l ’a
shaharchasi (miloddan awalgi 111 asr) 
o 'zid a 
uy-joy, xo'jalik uylarini qamragan ibodatxona qurilish majmuasidir. 
Y odgorlik 
o ‘ ziga xos aylana tarxga ega. Markazida diametri 42 m b o ‘ lgan 
silindrik 
shakldagi bino joylashgan. Asosiy o ‘ q bo'ylab davom etgan, 4m 
k en glikdagi 
ravoqli uylar joylashgan. Unga 
6
ko'ndalangiga toqli xuddi 
shunday 
o ‘ lchamda xonalar birikkan. Ikkala tomonga qaragan, ikkinchi 
q a v a td a n
pastga qarab tushadigan zinalar mavjud. Birinchi qavatdan 
ta sh q a rig a
chiqadigan eshiklar y o ‘ q, uning yon devorlarida uzun, tor 
y o 'la k la r 
joylashgan. D evor juda ham hashamatli uch metrdan ortiq 
q alin lik d a 
qurilgan. Ravoqlar radial ikki qator g'isht terish usulida chiqaril- 
gan, 
ya’ ni ikki qatlamni tashkil qilganday — og'irlikni ko'taruvchi va tushi- 
ruvchi. 
Tepa qavatlar haqida bir narsa deyish qiyin. Asosan, silindr atrofida 
k o rid o r 
b o ‘ lib o'tgan. Butun kompleksni mudofaa devori va zovur o ‘ rab 
turibdi. 
Qal’ aning kirish qismi ikki hashamatli nimaylana minoralar bilan 
ta’minlangan.
Qo'yqirilgan qal’ a yoki maqbara (dafn) va din bilan bog‘ liq yodgorlik 
yoki 
xorazmshohlarning sulolaviy dini bilan bog‘ liq muhim siyosiy markaz 
b o 'lg a n . 
Markaziy binoning aylana shakli, bamisoli parfyan Nisasi singari 
aylana 
ehrom bilan, shuningdek, ko'pgina ellin olami aylana ehromlari
bilan 
o ‘ zaro bog'liq.
Q o ‘ yqirilgan qal’ a 
haqida m a’ lumot ilk antik Xorazmda qurilish ishi 
yuqori 
rivojlangan, ikki qator terilgan katta kenglikdagi paxsa ravoqlar 
b u n in g
tasdig‘ i b o ‘ la oladi.
Tu proq-qal’ a 
so‘ nggi antik Xorazmning eng mashhur shoh saroyi binosi 
hisoblangan. Markaziy bino 75x75 m maydonli ikkita tashqi burchaklari 
va janubiy devor uchta yirik, kvadrat tarxli minoralar (40x40 m) va qator 
ombor xonalar bilan mustahkamlangan edi.
Asosiy saroy qurilmasining qalin devorlari turli funksional vazifalarni 
bajargan, bam isoli mustaqil guruhlarga bo'lingan. X ilm a-xil tantana 
Xonalarning muntazam ochilishi, tomoshabin nigohida yangi taassurotlar, 
° ‘zgacha g o ‘zalliklar saroy m e’ morchiligining kuchli emotsional tom on- 
'aridan birini tashkil etadi.
135

---