M. A. Yusupova San’atshunoslik iti direktori, Arxitektura doktori

V BOB
M E ’ M O R I Y B E Z A K S A N ’A T ID A IN T E R Y E R  
V A E K S T E R Y E R
M e’morchilik bezaklari rivoji qurilish san’atida badiiy vositalami qo‘Uab 
asosiy usullami yaratishga olib keldi.
Qadimgi Yunonistonda konstruktiv tutash joylarida bezatilish uslublari- 
ning yechimi ishlab chiqilgan va m e’morchilik ifodasining psixologik hamda 
hajmiy-fazoviyligini kuchaytirish uchun naqshinkor bezak shakllari topilgan.
Qadimgi Rimda sodda ravoqli konstruksiyalar boyitilgan: bezakli 
ajratilgan antablement, arxivolt, karniz modulyoni bezak usuli sifatida to‘sin- 
bolorli tizim qo'llanilgan. Yupqa to ‘sinlar va nervyurlar, nayzasimon hamda 
yulduzsimon gumbazlar gotika me’ morchiligi binolariga skelet-karkasli tus 
beradi. Bularning barchasi binoning devori va boshqa unsurlarini (aylana 
derazalari, armaturalari) dekorativ rolini alohida ajratadi. Shuning o ‘zida 
eng murakkab bezak konstruksiyalarining aniqligini buzmaydi.
Gotika ketidan Renessansning kirib kelishi, Yunonistonning jiddiy va 
Rimning nozik bezaklarini gotikaning qurilish texnikasi yutuqlari bilan 
birlashtirib, m e’ morchilik bezak usullariga ko‘pgina yangiliklami olib kirdi. 
Devor bezatilishi kuchaytirildi, bezak unsurlarining roli o ‘sib bormoqda. 
Devorlarni turli kartushlar (jimjimador lavha yoki ramka), medalyonlar 
(kulchasimon bezak), nishon (devor, tom qismlarining yirik bezagi) gerblar 
bilan bezatilgan. Devor m e’ moriy boiinm alari haykalli o ‘yma pardozli 
tyagalar bilan bezatilganligi belgilangan.
Barokkoda sodda va nozik bezak usullari k o ‘pgina shakllarning 
haykal-
lashtirilishiga o ‘tish kuzatilmoqda.
XVII asrda Rossiyadag‘ ishtli-oqtoshli me’morchiligi yaratilgan, oq bezak 
unsurlariga qarama-qarshi t o ‘q zaminli g'ishtli devorlar, suvalgan oq va 
zarsuvli bo‘ rtmali naqshinkor unsurlar XVIII asr rangtasvirli rus 
b a ro k k o sid a 
toza ranglar uyg'unligida aks ettirilgan. Interyerda ochiq devorlar 
z a m in id a 
o ‘ymali naqshinkor kartushlar, valutalar, amurlar haykalchalari, 
g u lla rn m g
yengil girlyandalari, deraza va eshik haykallari b o ‘yalgan, zarlangan У
0^1 
kumushlangan. Ashyolarning bezatilish xususiyatlari doim eng yaxshi 
m e’ moriy yodgorliklarida m e’morlar tomonidan namoyon etilgan.
«Interyer» 
fransuzcha 
interier 
so‘zidan olingan b o ‘ lib — «xona ich 
ko'rinishi» degan ma’noni anglatadi.
122

---

96-rasm.
Interyer k o ‘ rinishi.
Qadim zamonlardan interyerning umumiy devor sathi bo‘ linmalari, 
bezakli pardozlash, naqsh tushirish, ranglar jilosi o'zining an’anaviy kom po- 
zitsion yechimiga ega b o ‘ lgan (96-rasm).
Xonada qishda issiq, yozda salqin haroratning saqlanishi, yorug'lik- 
ning yetarli darajada tushishi, havo almashinishi kabi omillar nisbati to'g'ri 
yechimni talab qilgan.
Interyerning shinam b o ‘ lishida texnologik jihatdan mavjud va keng 
ishlatilgan ashyolardan unumli hamda to ‘g‘ ri foydalanishning ahamiyati 
katta b o ‘ lgan. Interyerda foydalaniladigan ranglar ham kishi ta’biga mos 
kelishi ahamiyatlidir.
O'rta Osiyoda turar-joylar uylarida mehmonxonalar boshqa xonalarga 
lisbatan kattaroq b o ‘lgan va boy bezagi bilan ajralib turgan. Interyer va 
ayvonlarda devor sathi bo'lmalari, bir qarashda bir xil tuyuladi. Aslida esa 
ular ko‘ pgina turli variantlarga ega, ularni sinchiklab ko‘rib chiqilgandagina 
bunga ishonch hosil qilish mumkin.
Devor sathini m e'm oriy-badiiy elementlar bilan pardozlab chiqish, 
ar>’anaviy uslubdan kelib chiqqan b o ‘lib, ustalarning bezakli ritmini spetsifik 
toshunishga asoslangan. Xona interyeri va ayvonlar devori tekisligini uzun 
tyagalar — roxi-namoyonlarga b o ‘linib, ishlab chiqilgan (74-rasmga qarang).
Devor gorizontal b o ‘yicha uch qismga boiingan: past qismini baland 
^ ‘ Imagan panel — «izora», asosiy o ‘ rta qismi naqsh bilan bezalgan tokcha
123

---

va namoyonlar egallaydi, tepa qismi «sharafa» bilan 
y a k u n la n ib
bolorlariga o ‘tish uchun xizmat qiladi. 
’ s^'ft
Bezalgan tokcha va namoyonlar devor tekisligini vertikal 
b o ‘yicha 
bo* 
gan samara yaratadi. Ular, asosan, deraza, bolor va b o ‘lmalar 
so n ig a nish *'П' 
asosiy devorlarda beshta yoki yettita b o ‘ ladi. Yon devorlar 
u c h Qj 3lan 
b o ‘ lingan, shu bilan birga xonaning markazida yoki chetida 
e s h ik o ‘rn a n 83 
edi. Ularning har birida baland katta «dahana» va kichik past 
to k c h a «la ’i 
bilan almashilgan. Kichkina tekis namoyon «kitoba», diniy 
y o k i qandavlr* 
boshqa yozuvlar uchun mo'ljallangan edi. Ular qatorida 
n a y z a s im o n to k c ^
«ravoq-dahana» yoki «taxmonlar» mavjud b o ‘ lgan. Ayrim 
p a y td a ulk 3 
nayzasimon tokchaning tepa qismi nimgumbazli «ravoq bilan yakunlangan
11 
Ulkan to ‘g ‘ riburchakli, tekis va tokchalar ko‘pincha keng 
b o rd y u r tasmasi 
bilan o'ralgan. Ularning zamini ichkari tomondan o'qsim on 
sh a k lli 
«davri- 
poya» — arkalar sathi, naqsh yoki o ‘ yma uchun m o‘ ljallanar edi. 
U larnina 
tepa qismi — «peshtoq», shuningdek o ‘yma yoki naqsh bilan bezalar, 
yashil 
qizil va zar ranglarda b o ‘yalar edi.
K o‘p hollarda bezakli namoyonlar orasida «kosamonlar» 
d eb ataluvchi 
chuqur nayzasimon yoki to‘g‘riburchak shaklli tokchalar ichida 
ganchdan 
qilingan ko‘pgina mayda tokchalarga b o ‘ lingan devoriy tokchalar 
majmuasi 
o ‘matilgan. Bunday tokchalar hozirgi servant jihoz vazifasini bajargan. 
Devorda 
ular uchun oldindan tayyorlangan maxsus ravoq «mehrob» shaklida 
qoldirilgan 
edi. Xona devorlaridagi bunday katta va kichik tokchalar, hayot 
talablariga 
mos holda paydo b o ‘ ldi. Vazifasi b o ‘yicha ular ko‘ rpa-to‘shak, 
idishlar, kitob 
va boshqa uy anjomlari uchun m o‘ljallangan edi. Bir so‘z bilan 
a y tg an d a 
ular 
zamonaviy jihoz o ‘mida xizmat qilgan. T o ‘g‘ riburchakli eshik 
va derazalar 
b o ‘shlig‘i devor b o ‘lmalariga mos holda joylashtirilgan edi.
Y on devorlar o ‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Bunda kompozitsion 
takrorlanish va pardozli yechim y o ‘ q edi. Bu sath faqat katta, chuqur, 
nimgumbazli «ravoq» va oddiy nayzasimon arka «tokcha» uchun ajratilgan 
b o ‘ lgan. Qarama-qarshi yon devor xuddi shu tartibni takrorlagan, lekin 
ularda ravoqli tokchalar b o ‘lmagan va devor tekisligi rama bilan chegara- 
lanib, shuningdek naqsh yoki o ‘yma uchun m o‘ ljallangan.
Har bir tokcha va bezakli namoyon, o ‘simlik yoki geometrik 
n a q sh li, 
keng bordyur tasmasi «ruta», chilvirsimon o ‘ ralib «m orpech» 
v a in g ic h k a
ikki-uch qatorli turli-tuman naqshli «zanjir» tasmasi bilan 
h a y k a lla n g a n
edi. Bunday almashinish m e’ moriy-bezak elementlari 
k o m p o z its iy a s ig a
o ‘ ziga xos ritmni olib kirdi.
Eshik va deraza tepasida ko‘pincha yorug‘ lik manbayi sifatida, 
t o ‘g ‘r i' 
burchakli hamda nayzasimon shaklli «tobadon», yog‘ och yoki 
g a n c h d a n
naqshli «panjara» o ‘ rnatilgan edi.
Binoning ichkari va tashqarisini bezakli pardozlashning eng 
a n ’a n a v i y
uslublaridan biri b o ‘ lgan ganch hamda yog‘och o'ymakorligi va 
n a q q o s h l i g
1 
keng tarqalgan. K o‘ pgina 0 ‘ zbekiston hududida joylashgan 
y o d g o r l i k l a i " ;
aytib o ‘tilgan amaliy-bezak san’at turlari qadimdan diniy va jamoat binolafl
124

---

j a inshootlari pardozida q o ‘ llanilganligidan dalolat beradi. Shu bilan 
g a n c h
va yog'och o'ymakorligi hamda naqqoshligi nafaqat badiiy- 
vazifasini bajargan, bir paytning o'zida konstruktiv ahamiyatga ega
ho‘lga n -
0
‘rta asr m e’ moriy yodgorliklari bizgacha katta hajmda mashhur devoriy
shift naqqoshligi asarlarini olib keldi. O'zbekistonda m e’ moriy naqqoshlik
I 'az jidizlari bilan uzoq-uzoqlarga olib ketadi. Ulkan saroylar, shaharcheti 
! °asriar 
va turar-joy uylari, masjid hamda madrasalar devorlar, shiftlar va 
L n iz la r , 
ustunlar sathlari naqqoshlik bilan bezalgan. Bularning hammasi 
vagona, 
organik k oiam ni yaratgan, interyerlarga alohida dabdabalik, tan- 
jn av o rlik
va ko‘ rkamlik baxsh etgan.
Tarzga nisbatan bino interyerlari mehmonxonalari va ayvonlarida juda 
boy badiiy pardozlangan.
Binolarning badiiy bezagida devoriy rasmlar katta ahamiyat kasb etadi. 
V lahobatli 
bezakli naqqoshlik bino interyerlarida muhim komponentlardan 
h is o b la n a d i. 
Devoriy naqsh ganch o'ym akorligi bilan hamohanglikda 
bajarilar e d i. 
Oxirida naqqoshli va b o ‘ rtmali namoyonlar almashinib, rang- 
barang kompozitsiyani yaratadi.
Naqqoshlik kompozitsiyasi qator prinsiplar: simmetriyali, rapportli yoki 
erkin 
tekislikda joylashtirilgan bezakli shakl asosida qurilgan. Naqsh qurilishi 
qanday b o ‘ lishidan qat’ iy nazar, bezakning barcha elementlari bosiq, 
mutanosibligi uyg‘unlashgan va koloristik yechimi hamohangdir. Naqshning 
ritmik tizimi bilan bezakli shaklning yagona uslubi ta’ rifi chambarchas 
bog‘liq.
0
‘zbekiston ustalarining sevimli badiiy-bezak uslublari b o ‘ lib, o'simlik 
v ag e o m e trik
naqshlari hisoblanadi. «Girih» deb atalgan — geometrik naqsh, 
butun 
kompozitsiyani hosil qiluvchi beqiyos ko‘ pburchakli yulduzlardan 
iborat 
to ‘g‘ riburchak, uchburchak, rornb, kvadrat shakllarni qamraydi. 
N am oyonni 
bezovchi bunday shakllar turli kombinatsiyalar hamohangligida, 
xilm a-xil 
badiiy samaraga erishadi.
B in o
interyerlarida shift bezaklariga alohida o'rin ajratilgan. Naqqoshli 
shiftlar uy-joy m e’ morchiligida mahobatli binolarning xona va ayvonlarida 
teng namoyish etilgan. Shift bezaklari o ‘ zining badiiy-bezak pardozida, 
konstruktiv 
sintezi va bezak yechimini tashkil etadi. Ularning kompozitsiya- 
lari va 
naqqoshlik interpretatsiyasida naqqosh-ustalar yuksak mahoratga 
erish d ilar.
Ilgari ko'pgina binolarning bezak va pardozlash ishlari qurilishning 
°‘zida, yig‘ ma qismlari esa zavodlarda bajarilgan. Hozirgi davrda tabiiy 
Pardozlash ashyolari o'rniga polimerlar kirib kelgan. Masalan, shiftlar, 
turli xil — plastmassali, yog‘ och, tosh va shu kabi fakturali ashyolar.
Devorlar oboylar (turli teksturali qog‘ ozli, ipakli; yuviladigan), levkasli 
suvo q lar 
(g‘ adir-budir, yom g‘ ir tomchilari, dag‘ al suvoqli turlar mavjud) 
°'lan pardozlangan.
Pollar issiqlik va tovushni o ‘tkazmaydigan, asosli linoliumlar, parket, 
^ o z a ik a li 
hamda taxtali parketlar bilan to'shaladi.
125

---

Derazalar yog‘ ochli, temir romli, zamonaviy steklopaketlar bilan kv,, 
berilgan. 
0v
Eshiklar yog‘ ochdan — turli xil daraxtlardan yasalgan yoki 
zavorU 
tayyorlangan pardozlash shponlari yoki yelimli sintetik plyonkalarH 
yasalgan. 
311
Turar-joy uylari devorlariga o ‘ rnatma shkaflar: eshiklar singari 
yovii 
к 
yoki kupe sifat surilib ochiladigan, turli tabiiy va sun’ iy ashyolard 
tayyorlangan. Ular korxonalarda yarimtayyor mahsulot sifatida ishlab 
chiqarilib, uylarda joyida xonaga moslashtirib yasatiladi.
Zamonaviy jamoat va ma’muriy binolari qurilishida «suv o'tish» jarayon 
larining oldini olish uchun bezakli-akustik qoplamali, gipsli quyma bloklar 
gipsli akustik va asbestsementli plitalar, aluminiyli qismlar bilan 
osma 
potoloklarni o'rnatish orqali erishiladi.
Devorlarni bezakli pardozlash uchun panellar plastmass, 
plastm ass 
reykalar, listli va plitali ashyolar ishlatilgan. Quruqsuvoqli gipsli listlar karkas 
asosida yig‘ ma metall va asbestsement proffllar yordamida to ‘siqlar bajariladi 
Shuningdek, tabiiy tosh, yog‘ och, metall, keramika, shisha, plastmass va 
hokazolar q o ‘ llaniladi. K o ‘pincha devorlar xilma-xil fakturali tabiiy ashyo- 
larning imitatsiyalari ( o ‘xshatib, yasama) qilinadi. Oddiy yasama ashyolari 
sifatida dekorativ suvoqlar hisoblanib: ohak-qumli, terrazitli, toshli — unga 
turli fakturali ishlov berilib (sepilib, yorilib, bosmali) bajariladi.
Pardozli suvoq teksturali, yasama bo'ladi, masalan marmaming sun’iy 
turlari (stukko). M e’moriy-badiiy kompozitsiyasi nuqtayi nazarida suvoqning 
roli shundaki, devor ashyosini, konstruksiyasini ko‘zdan yashirishdan iborat. 
K o‘ prangli suvoq (sgrafitto) bir necha rangdan iborat b o ‘ lgan tasvirga qarab 
qatlami qisman olib tashlanadigan, pardozli rangli namoyon yaratiladi.
Devor plastikasi kichik b o ‘ rtma pardoz tufayli erishiladi, rustalarga 
b o ‘linuvchi turli uchburchak, to‘g ‘rburchakli, aylanali kesma choklar bo'lishi 
mumkin. Devor plastikasi yasama to'ldirilgan karkasli konstruksiyalar uchun 
filyonkalar qo'llanilganda yanada b o ‘ rtmali chiqadi.
Devor plastikasi b o ‘ linadi: barelyeflarga — tomoshabindan uncha uzoq- 
lashmagan va devordan yarim hajmga chiqqan; gorelyef — hajmga nisbatan 
yarmidan ko'proq chiqqan plastik unsurlar, tomoshabindan 
u z o q la s h g a n . 
Bezakli unsurlar, shuningdek kartushlar, taxtalar, medalyonlar, 
n is h o n la r, 
gerblar hisoblanadi, ular devorlarga yopishtiriladi.
Xonalarni pardozlashda ishlatilgan ashyolarning miqdorini 
c h e k la s h
muhim. Bundan tashqari, binoda eng yaxshi tektonik va badiiy klassik va 
milliy prinsiplar aks etishi uchun ashyolar uyg‘ unligi mos boiishi 
k erak .
5 .1. A R X IT E K T U R A M A J M U A S I V A B IN O N IN G E K STE R Y E R l 
B IL A N IN T E R Y E R N IN G A L O Q A S I
Arxitektura inshootlarining tashqi ko'rinishi (eksteryer) arxitektura bin0' 
sining ichki ko‘ lamiga (interyer) va shaharsozlik sharoitlariga 
( m a j m u a )
b ogiiq .
126

---