M. A. Yusupova San’atshunoslik iti direktori, Arxitektura doktori

In tery er 
binoning turi, konstruksiyasi va boshqa vazifalaridan (funksiya) 
^ jg ila n a d i. 
Ichki xonani uch: asosiy (binoning asosiy vazifalari uchun), 
0r d a m c h i 
va kommunikatsion turga bo'lish mumkin. Interyer kom pozi- 
jsiy a sin in g
turli sxemalari mavjud:
z a lli 
— binoning barcha funksiyalari bitta xonada mujassamlashgan 
(ma sa la n , 
yopiq bozor);
sentrik — asosiy katta xona atrofida kichiklari yig'ilgan (tomosha va 
k0‘rg a zm a
zallari);
a n fila d a li 
— xonalari ketma-ket joylashgan (muzeylar, univermaglar); 
koridorli — xonalarning bir yoki ikki tomonidan ularning kommuni­
katsion 
(aloqa y o ‘ li) bog'langan koridor joylashgan;
seksiyali — bino bir necha bir-biridan alohida tuzilgan seksiyalar 
! (seksiyali uylar);
aralash — zalli, sentrik anfiladali kompozitsiyalar yaxlit interyerni tashkil 
etadi.
Interyerning kompozitsiyali sxemasi turli arxitektura binosi asosiga 
solingan, shuning uchun interyerning bosh roli b o ‘ limlarga emas, balki 
arxitektura qurilishining umumiy prinsiplariga tegishli.
Jamoat Va xonadonlarning interyerlari xona ko'lamini moslashtirib 
tashki 1 lashtirishi turli kayfiyatlarini keltirib chiqaradi. Tipik binolarda qayta- 
rilayotgan konstruksiyalari va bir xil gabaritdagi ( o ‘lchovdagi) xonalarda 
badiiy yechim xilma-xilligini yaratish muammosi kelib chiqmoqda. Bunda 
ishlov berish ashyolari, bezakli shkaturka, pollarning turli qoplamalari, 
shuningdek mahobatli va amaliy-bezak san’ ati katta rol o'ynaydi. Biroq, 
turli hollarda maqsad — interyerda loyihada o ‘ ylangan m e’ moriy-fazoviy 
g'oyani ko'rsatib berish, aksincha arxitektura binosiga mos kelmaydigan 
interyerning badiiy yechimi bezakli pardozlash bilan almashtirilishi mumkin.
M e’ morchilikda majmua — yaxlitlikka keltirilgan va ma’lum badiiy 
qiyofaga ega binolar hamda unga yondoshgan muhitning bog‘langan yig'in- 
disi. Majmualar shahar, shahar cheti va xiyobonli b o ‘ ladi. Majmuaning 
kompozitsion k o‘ lami bir necha turga b o ‘ linadi:
chuqurlik-fazoviy perspektiva, k o‘ cha, maydon va hokazolar b o ‘ylab 
ochilgan;
berk ko'lam , qurilmalar va ko‘ katlar bilan cheklangan; 
erkin noaniq chegarasiz k o‘ lam;
panorama, baland nuqtadan qaralganda nigohga ochilgan qurilmalar 
qiyofasi, shahar, sohillar va boshqa ko'rinishlar tashlanadi.
M e’ morchilik majmua qurilishi turlarining asosiysidan biri — uning 
kompozitsion bog'lovchilarini tashkil etish: binolar qurilmalar orasida 
° ‘zining tarixiy m e’ morchilik yodgorligi boiganligi yoki masshtabi, kom po- 
2itsiyasi bilan ajralib turadigan; muhim voqealar va taniqli arboblarga 
bag‘ ishlangan monumentlar (ulug'vor yodgorlik); shahar qurilmalari 
^ajmuasida yirik kompozitsion b og ‘ lamalari sifatida maydon markazlari 
bo'lishi mumkin. Bundaylarga masalan, butun dunyoga dovrug‘i ketgan,
127

---

97-rasm.
A m ir Tem ur haykali (m u allif I.Jabborov).
ulug
1
namoyandalari A.Tem ur xiyobonidagi haykal, milliy bog'dagi Alisher 
Navoiy haykali va hokazolar taalluqli. Haykal-monumentlarni shahar 
majmuasiga kirgizilishi yurtimiz shaharsozligi uchun ham katta ahamiyat 
kasb etadi (
97
-rasm).
Zamonaviy arxitekturaga talablar ilmiy asoslangan. Fan 
x o n a la r n in g
o ‘zaro bog‘ liqligini, jihozlash masalalarini, ma’lum ijtimoiyjarayonlar uchun 
zarur b o lg a n muhit, hajm va shakllarni, yorug‘ likni, akustikani, 
a y r im
turdagi binolarning xususiyatlarini o ‘rganadi. Barcha talablar 
j a m o a t
va 
uy-joy binolari qurilishida e ’tiborga olinadi. Shaharda jamoa va uy-j°> 
binolari uchun joy tanlash, binolami tomonlarga qaratib mo'ljallash, shahar- 
da landshaft, tabiiy va iqlim sharoitlari ta’sirini hisobga olib, yagona 
y a x h t 
muhit yaratish maqsadida yashil mavzelami joylashtirish ilmiy tasdiqlangan-
128

---

jslihoyat odamlar o ‘z psixologiyasi va fiziologiyasi talablarini, shuningdek 
•nolarning m e’ moriy kompozitsiyalarida ko'rsatmoqdalar. M e’ morchilik 
^'sonning yashash muhiti hisoblanib, his-tuyg‘ uga ta’sir k o‘ rsatadi, uning 
ongiga aks ta sir etadi va shu bilan 
unin8
m hiy olamini shakllanishida
aa tn a s h a d i.
]Vle’ m orchilik majmuaning 
muhim masalalari yaxlit obrazni kompleks 
talablar 
asosida tug‘ ilgan, k o‘ pgina tarkiblardan tuzilgan arxitekturaviy 
^mpozitsiyalar birligini yaratishdan iborat. M e’ moriy kompozitsiyalar 
qonuniyatlarini o ‘ rganish uchun m e’ moriy-fazoviy shakllar xususiyatlari 
bilan 
tanishish zarur.
N A Z O R A T SA V O L L A R I
Ж
■
■
 i
1 
M e’ m orchilik ifodasida bezakning roli va o ‘ rni nimada?
2. I n te r y e r n in g
m a’ nosini tushuntirib bering.
3. I n te r y e r n in g a s o s iy t u z ilis h i n im a d a n ib o r a t ?
4. 0 ‘ zbekiston interyerining xususiyatlarini aytib bering.
5
. 0 ‘ zbekistonning asosiy bezak turlarini sanab chiqing.
6. «Girih» va «Islim i» tushunchalarini misollarda ta’ riflab bering.
7. Bezak va pardozlash ashyolarining m e’ morchilikdagi o ‘ m i va xususiyatlarini och ib bering.
8. 
Interyer 
k o m p o z i t s i y a s in in g tu r la r in i t a ’ rifla n g .
9. M e’ m oriy majmuaning maqsadini tushuntirib bering.
2. Dosmetova
129

---