4-lekciya : Vertical zonallıq

4-lekciya : Vertical zonallıq
Yarusliq. Fitotsenozdagi túrlerdiń jer ústi hám jer astı bólimleri keńislik hám topıraqta qabatlar (yarus) payda etip jaylasadı. Bul hár bir turdıń biologiyalıq qásiyetleri, áyne sharayat ortalıq múmkinshiliklerinen to'liq paydalanıwınıń kórsekishi esaplanadı. Hár bir yarus bir ekologiyalıq tokcha (qabat ) esaplanadı.
Tog'ay fitotsenozlarinda yarusliq talay kóp - 6 -7 yarus boladı : bálent terekler, pás boyli terekler, putalar, putashalar hám bálent bóyli shóp (bagulnik, golubika, veresk, geran, akonit); pásboyli putalar hám mayda sho'p (vodyanika, klyukva, kislichka, maynik,); moxlar hám zamarrıq shóp... shóplerde 4-5 yarus bálent boyli shóp tómen bóyli shóp jatip hám jer bawirlap o'suwshi sho'pler, moxlar hám tómen ósimlikler. Shól (saxroda) - putalar (seksewil , juzg'in , qum akatsiyasi ) juwsanlar hám jantaqlar, bir jıllıq shóp tómen ósimlikler... Biologiyalıq kóz qarasdan qaraǵanda hár bir yarusdıń qáliplesiwi tap fitotsenozdıń qáliplesiwi sıyaqlı bolıp ótedi, usi sharayatlardıń tasirida júzege keledi hám belgili basqıshlardı basıp ótedi. Yarus fitotsenozdıń bir-birinen morfologiyalıq, floristik tárepten de farqlanģan vertikal strukturalıq bólegi bolıp tabıladı. Fitotsenozdıń bir yarusida bir neshe túrler bolıwı múmkin. Bir yarusdag'i túrler individleri arasındaǵı bolatuǵın konkurensiya talay kúshlirek sebebi, olar bir ekologiyalıq tokcha (qatlam ) dag'i asheviy múmkinshiliklerden paydalanıp jasaytuǵınlıq ósimlikler bolıp tabıladı. Olar basqa yarusdag'i túrler menen kemrek básekede boladi. Fitotsenozdıń keńislik shegaralanǵan bólek ekologiyalıq tochkani iyelegen hám bir-birinen morfologiyalıq, floristik, ekologiyalıq hám fitotsenotik tárepten pariqlanatug'in strukturalıq bólimlerine sinuziyalar dep ataladı.
Sonday eken, yarusg'a fitotsenotik tárepten qaralsa, onı sinuziya dep ataw múmkin. Geyde bir neshe sinuziyalar bir yarusni sırtqıl etiwi de múmkin.
Sinuziya terminin hám túsinigin Avstriyalıq botanik Gams birinshi bolıp pánge kirgizgen. Ol sinuziyalar úsh túrde bolıwın kórsetken.
1. Birinshi gezekli sinuziya-bir tu'r individlerinen quram tapqan boladı. M: Sho'rli jerlerde o'suwshi kóre so'ra (Salicornia herbacea) qaraǵayzar to'g'aylar daǵı SHreber moxlardan ibarat eń tómengi yarus.
2. Ekinshi gezek sinuziya - sinuziya bir tirikshilik formaǵa tiyisli bir neshe túrlerdiń individlerinen ibarat. M: bir neshe tur puta ta'rizli zamarrıq shópden (Cladonia) ibarat yarus.
3. Úshinshi gezek sinuziya - túrli tirikshilik sırtqı kórinislerge tiyisli bir neshe tur individlerinen quralg'an yarus. M: putashalar, shala putalar, kóp jıllıq hám bir jıllıq sho'pden ibarat yarus. Tómengi ádirlerde ósetuǵın qızıl qoraz shóp, juwsan sho'plerinen ibarat awqamlardı mısal etip kórsetuw múmkin.
Fitotsenozdıń jer astı bólimleri de belgili yaruslar payda etip jaylasadı. Tamir kirip barǵan tereńlikten jer ústi bólimleri kóterilgen biyiklikke shekem hám kushin fitotsenozlar menen shegaralanǵan mákan fitotsenozdıń turmıslıq sferasi dep ataladı. Hár bir yarus (sinuziyani) ni quramin qurag'an túrler jer usti hám jer astı bólimlerin B. A. Bikov basqısh (stupen) dep atawdı usınıs etdi. Fitotsenozdag'i hár bir sinuziyada ayriqsha zamarrıq shóp, suvo'tlar sinuziyalari da bar. Hár bir yarusdag'i terek hám putalarda basqa yaruslardag'idan parq etetuǵın moxlar hám zamarrıq shóp túrleri gruppası quraydi.
Fitotsenozlardıń gorizontal strukturası - jaylasıwı.
Fitotsenozni quramin qurag'an túrlerdiń topıraq maydanında -tegislikte gorizontal zonada túrlerdiń jaylasıwı dep ataladı. Jaylasıw fitotsenoz qáliplesiwiniń túrli basqıshlarında túrlishe boladı. Tómendegishe jaylasıw tipleri ámeldegi:
1. Bólek jaylasıw,
2. Bólek - toparlar jag'dayinda jaylasıw,
3. Tigiz (tikis) - toparlar jag'dayinda jaylasıw,
4. Tigiz - diffuziyalang'an túrde jaylasıw.
Ósimlik túrleriniń ayriqsha jaylasıwı fitotsenoz qáliplesiwiniń dáslepki basqıshlarında boladı. Individler sonshalıq siyrekrek olardıń bir-birine tásiri júdá az, sezilerli emes. M: Qum barxanlarinda selin hám ayrim basqa túrlerdiń jaylasıwın kórsetiw múmkin.
Sol individlerdiń hár biri tuqım menen hám vegetativ kóbeyip kishi toparlardi payda etedi, biraq toparlar aralıq ju'da uzaq. Bul jag'day ayrim toparlar bolıp jaylasıw dep ataladı. Gruppalar arasında óz-ara tásir derlik joq.
O'simliklerdiń túrli intensivlikde kóbeygeninen gruppalar keńeyip, ósimlikler kóbeyip tig'iz jaylasuwi ósimlikler gruppaları qáliplesedi, biraq ayrim túrler individlerdiń toparları ajralıp turadı. Bunı - tigiz gruppalar payda etip jaylasıw dep ataladı. Bul tudalar arasında ayniksa, erosti bólimleri urtasida óz-ara tásir sezilerli boladı.
Ósimlikler qaplami qáliplesiwi dawam etedi, kóbeyiwi dawam etedi tur individleri toparlari ken'eyedi hám kúshli túrleri individleri arasına sug'ilip kire baslaydı. Bunday dúzılıwdı fitotsenozdıń diffuz dúzilisi dep ataladı. Biraq to'lig'insha diffuz jaylasıwdı tábiyaatda ushıratıw qıyın. Bul processtiń dáslepki úsh basqıshı ko'prek ushraydı. Klimat hám topıraq sharayatınıń fitotsenoz iyelegen maydandıń barlıq bólimlerinde birdey bolmaslig'i tolıq diffuz jaylasıwǵa tosqinlıq etedi. Shól ósimlikleri fitotsenozlarida, arktika hám gammadada fitotsenozda xesh qashan tig'iz jaylasıw bolmaydi. Biraq olardıń jer astı bólimleri ayrim jag'dayda óz-ara tásir etetuǵın dárejede tigiz bolıwı múmkin. Mikrorelef azǵantay tegis emes maydanlarda da túrlerdiń tısqarı júda parq etedi. Suw toplawshi hám toplamaytuģin jay ósimlikleri de óz-ara parq etedi. Olarda fenologik basqıshlardıń múddetleri, oralǵanlıq, san jaģinan dárejeleri hár túrlı boladı.
Fitotsenozdıń barlıq maydanlarında onıń komponentleri ju'da tegis emes tarqalg'anlig'i ko'rdik. Bul hádiyseni úyrengen Daniyalıq alım Raunkier fitotsenozda túrlerdi san ko'rsetkishi dárejesiniń shkalasın dúzip shiqti hám % menen belgilewdi usınıs etedi. Túrlerdiń uchrash % ni aniqlawc ushın sanaw maydanshalardan paydalanıladı. Raunkier maydanshalarında (0, 1 m2) túrler sanı aniklanadi hám ulıwma úyrenilgen maydanshalarda ol eki bul turdıń % esapqa alınadı. =R%
Fitotsenoz túrli uchastkalarında ósimlik gruppalarınıń túrli mikrorel'efda ayriqsha bolıp qáliplesiwi mozaikalıq dep ataladı. Bunda sinuziyalar da gezeklenip jaylasadı. Ortalıǵı túrlishe bolg'anlıqtan qaraǵayzar tog'ayda topıraq maydanı tiykarınan yagel menen oralǵan bolıp, basqa túrlerdiń jaǵdayına kóre 3 qıylı maydanlardı koriw múmkin: qaraǵaylar júda tigiz jaylasqan, topıraq maydanında mox hám zamarrıq shóp denelikb joq, araǵay siyrekrek topıraq maydanı bolsa, zamarrıq shóp hám shreber moxi menen oralg'an ; qaraǵay júda siyrek jaylasqan maydanlarda bolsa, topıraq maydanı tek qalıń yagel lishaynigi menen oralǵan. Bunday mozaikalikdıń kelip shıǵıwına tiykarǵı sebep túrli maydanlardıń túrli dárejede eritilganligi bolıp tabıladı. Mozaikali fitotsenozlar fitotsenozlardıń dominant yarusi birdey túrden ibarat bolg'an fragmentlerden quram tabadı.
Biraq tábiyaatda túrli fitotsenozlardıń kompleksleri de ushraydı. Olar fitotsenozlar fragmentleriniń gezeklesip almasınıp jaylasıwınan emes, bálki bólek dominantlarg'a iye g'arezsiz. fitotsenozlardıń aymaqta almasınıp jaylasıwı nátiyjesinde qáliplesedi. Fitotsenozlardıń bul túrdegi jaylasıwın fitotsenozlar kompleksi dep ataladı. Sonday etip, fitotsenozlardıń mákanda jaylasıwı júdá hár qiyli bolıp tabıladı.
1) salıstırǵanda diffuz jaylasıw, bunda túrlerdiń ushrawi ju'da tegis, 2) sinuziya shegarasında maydarek jeke sinuziyalardıń bolıwı, 3) fitotsenoz shegarasında senoelementlar, mikrogruppirovkalar payda bolıwı. Bul tu'rdegi jaylasıwlardıń payda bolıwı hár bir arnawlı bir jag'dayda ortalıq sharayatınıń túrlishe bolıwı hám tásir etiwinen kelip shıǵadı.
Mozaikalıq fitotsenoz arealiniń túrli maydanlarında mikrorelfdıń har qiyli bolıwı, suw rejiminiń hár túrlı bolıwı nátiyjesinde payda boladı. Mozaikalıq fitotsenozda onı qurag'an hár bir topar bir mikrogruppirovkadan, fitotsenozlar komleksinde bolsa, hár bir topar bir neshe mikrogruppirovkadan quram tabadı.
Jıl mawsimleriniń almasinuvig'a baylanıslı túrde fitotsenoz sinuziyalari da almasinadi. M: Shólde báhárde tek efemer hám efemeroidlar (Roemeria, Bromus, Aegilops, Ceratocerhalus, Gagea, Allium) háwij aladı. Jazda olardıń ornina vegetatsiya etetuǵın kóp jıllıq ot ósedi, gúzde bolsa, tek qista vegetatsiya etetuǵın ayrim shóp hám putalar qaladi.
Keń japiraqli qaplamlarda da tap sonday sinuziyalar almasinuvi boladı. Sonday etip túrli jıl mawsimlerindegi barlıq ekologiyalıq ortalıq sharayatlarınan fitotsenozlardıń komponentleri tolıq paydalanıladı.
Geobotanikada fitotsenozlardıń sırtqı kórinis (fizio-nomiyasi) aspekti túsinigi bar. Aspekt sol fitotsenozdi quram tabiwinda qatnasip kóp ushraytuǵın, ko'birek ko'zge taslanatuǵın túrlerden quram tabadı, geyde fitotsenoz tek aspektin quraytug'in túrlerdangina ibarat sıyaqlı bolıp kurinadi. Máwsimler boyınsha fitotsenozning aspekti da uzgarib turadı.
Fitotsenoz - ekotopda qáliplesedi. Ekotop málim orındaǵı ekologiyalıq sharayatlar kompleksi bolıp tabıladı. Málim fitotsenoz usib turǵan jay ortalıǵınıń uyań aste ózgeriwi menen fitotsenozlar da uzgaradi. Olardıń geyde shegarası aniq geyde bolsa, onsha aniq bolmaydi.
Mısalı, arqadan qublaǵa barǵan sayın tog'ay, tog'ay -sho'l, sho'l shalasho'l, shól fitotsenozlari qaplamı tipleri almasınıp baradı, biraq shegaraları kópshilik jag'day onsha aniq bolmaydi. Sonday eken ekotopdıń ózgesheligi fitotsenozdıń ózgeshelikin, dúzilisi hám ózgeriwin támiyinleytuǵın belgileytin tiykarg'i faktorlar bolıp tabıladı.