M. A. Yusupova San’atshunoslik iti direktori, Arxitektura doktori

b o'rtm ad a 
murakkab va xilm a-xil naqshlar, shuningdek ov sahnalari 
taSvirlangan.
Bolaliktepa qal’ asi Term ezdan shim olda joylashgan uncha katta 
bo‘lmagan qishloq, 30x30 m maydonli tashqari devor qalinligi 2m bo'lgan. 
Bu y e rd a
k o‘p antik an’ analar saqlangan. Bolaliktepa m e’ morchiligida 
boshqa 
davr qiyofasi yorqin ifodalangan. Bolaliktepa stilobati monolitli 
b o 'lg an
yashash xonalari bir qavatli b o ‘ lib, 9— 10 m balandlikka ko‘tarilgan. 
Tarxi 
kvadratli, minorasiz, faqat binoga kirish uchun mo'ljallangan qismi 
b u rch a k d an
chiqqan. Uning to ‘g ‘risida 10 m janubda alohida minora qoldiq- 
lari saqlangan. Bunda, balki ularni birlashtiruvchi osma ko‘prik bo'lgandir, 
shu 
orqali qasrga kirish mumkin bo'lgan. Devor sathini o ‘ q otish qatorlari 
kesib 
o ‘tgan.
Birlamchi qasr o ‘nta uzun ravoqli xonalarni (kengligi 2,4 m) o ‘z ichiga 
olgan. Ularning hammasi ichkari hovliga qaratilgan. Xonalar faqat yon 
qanotlar orqali o ‘zaro bog‘ langan, aylanib o ‘tishning imkoni boim agan. 
Ularning balandligi 4,5 m gacha b o ‘ lgan, barchasi korobsimon ravoqlar 
bilan yopilgan. Keyinchalik o ‘ rta asrda qayta qurilgan, shaxsiy xonalar 
talab etildi, shuning oqibatida ularni bir-biridan ajratishga to ‘g‘ ri keldi. 
Aylanib o'tish uchun koridorlar paydo bo'ldi. Katta to ‘g ‘riburchakli zal va 
kvadrat naqshli xona — miyonsaroy qo'shilib qurildi.
Naqshli xonaning poyida devor ko‘ ncfalangiga sufalar o ‘ ralgan. Xona 
tor 
b o ‘ lib, o'tish uchun joy ham kam b o ‘ lgan. Xona o'rtasida k o‘tarilgan 
joy 
b o ‘ lgan. Sufadan yuqoriga qarab uzilmas tasmali zodagonlar bazm 
q ila y o tg a n
sahna tasviri berilgan. Bu rasmlar V —VI asrga tegishli b o iib , 
unda diniy marosim sahnasi tasvirlangan. Devoriy rasmlar 0 ‘ rta Osiyo 
mahobatli rangtasvirining maxsus variantini namoyon etmoqda, uslubi 
b o ‘y ic h a
Afg‘ oniston yodgorliklariga yaqin. Uning tepasida oldinga chiqqan 
to k c h a
bor. Kamizi yog‘ochdan ishlangan, lekin loydan bo'rtmali rozetka 
va medalyonlar bilan bezatilgan, shuning uchun u og‘ ir vazmin.
B o‘ rtmali bezak yupqa alebastr qatlamli, bo'laklari sariq, qizil yoki 
ko‘k 
rangda b o ‘yalgan. Karniz nafaqat bezak uchun ishlatilgan, balki unda 
idishlar saqlanar edi. Xona shift tepasidagi o ‘rtada joylashgan tuynuk orqali 
yoritilgan. Shift bolor-ustunli bo'lgan.
Pandjikentda sitadel alohida joylashgan, shahristonda esa hashamatli 
ehromlar o ‘zgacha tarxga ega (hovli x o‘jalik xonalari bilan o ‘ ralgan, ko‘nda- 
'ang asosli kirish portik ayvoni o ‘yma va naqqoshlik bilan bezatilgan. Uning 
qarshisida asosiy bino ibodatxona ayvoni va x o ‘jalik xonalari bor. Ulkan
139

---

jamoat binolari va zodagonlar uylari ikki qavatli ichkari 
h o v lila r 
naqshlar bilan bezatilgan va kichik ayvon ustunlari o ‘ymali. 
A lo h id a
h 
*a" ar 
savdogarlar va hunarmandlaming mahallalari devor ortida; 
s h a h a r ch et 
3r 
hunarmand va kambag‘allar uylari joylashgan. Bulaming 
h a m m a s i 
Var ^ "
ga o ‘xshaydi. Shu bilan birga ayrim Panjikent m e’morchiligi 0 ‘ rta O s iv ^ 3' 
boshqa tumanlari m e’ morchiligi bilan k o‘p o'xshashliklari bor. 
° n’ng
Feodal davri me’ morchiligi
Feodal munosabatlar rivoji tufayli eski shaharlar o ‘ zgarib, yangi turd 
shaharlar paydo b o ‘ ldi. Quldorlik davri shaharlari, to ‘g ‘riburchak tarxH 
mahallalari to‘g‘ri to'rtburchakli joylashgan farqli o ‘ laroq, ilk feodal shahar 
lar mudofaa devorlar bilan o ‘ ralgan, ichkaridan ko‘ lam tartibsiz 
2—3
qavatli 
hashamatli binolar — zodagonlar uylari bilan qurshalgan.
Ilk feodalizm davri qurilishiga xom g ‘ isht xos. Ko'pgina tumanlarda 
to ‘g ‘ riburchakli 0,5 m g ‘ ishtdan foydalanilgan. G ‘ isht bilan bir qatorda 
mahobatli qurilish uchun yirik bloklardan kesilgan paxsa urilgan xom 
g‘ ishtlar ishlatilgan.
So‘g ‘ d shaharlari vayronalarida mahalliy dinga tegishli Panjikent ehromi 
katta qiziqish uyg‘otadi. Ehrom kvadrat zaldan tashkil topgan b o ‘ lib, sharq 
tom oni ochilgan. Tekis bolorli shift to ‘ rt yog‘och ustun toshli poyustunga 
tayanib ustida o'matilgan. «Avliyolar avliyosi» hisoblangan xonasi birikti- 
rilgan. Zal oldida to ‘g ‘ riburchakli ochiq hovliga qaratilgan oltiustunli portik 
qad ko‘targan.
S o‘g ‘ d zodagonlarining tantanali koshonalarida o ‘ ziga xos mahobatli 
devoriy rasmlar topilgan. Ulardan saqlangan bo'laklar o'zining rang-barang- 
ligi bilan tomoshabinni lol qoldiradi. Panjikentda ehrom portiklari, zallar 
va boylar xonadonlari devoriy naqsh bilan bezatilgan.
Panjikent bezaklarida tadqiqotchilar bir necha davrga b o ‘ lingan: eng 
ilk, VII asr o ‘ rtalariga tegishli katta kompozitsiya qahramon Siyovush eposiga 
b og ‘ liq b o ‘lgan va qayta tiklanayotgan tabiat kuchi obrazini 
ifodalovchi. 
Rangtasvir loy suvoq ustiga o'simlik yelimidan tayyorlangan 
b o ‘yoqlarda 
bajarilgan. Iliq rang qizil tuslar bilan hamohanglikda qurilgan. 
C hizm a 
mustahkam va ishonchli bajarilgan, lekin chiziqlar egiluvchanlik 
ham da 
noziklikdan mahrum. Rasm umuman tekis tasvirli xarakterga ega.
Panjikent devoriy rasmlarining katta qismini tashkil etib,