Ko‘makchilar

vish qirq bila ellikyaslt arasida alamdin otti (Navoiy, MN).
Ara so‘zi egalik va kelishik qo'shimchalarini olmasdan ham
ko‘m akchi vazifasida qoMlanadi. Bunda ara ko‘makchisi odatda
bosh kelishikdagi so‘zlar bilan qo‘llanadi, kishilik olmoshlari esa
qaratqich kelishigida qo‘lIanadi: bizniy ara, siznitj ara, xalayiq
ara, tag'lar ara kabi. Ara so‘zi ko‘makchi vazifasida XV asrga
qadar nasriy asarlarda ham , she’riy asariarda ham qo'llangan,
undan keyingi davrlarda esa sheViy asarda uchraydi.
Ard/fara ko‘makchisi asosan quyidagi m a’nolarni ifodalaydi:
1. Ish-harakatning bo‘lish o‘mini ko‘rsatadi: Xalayiq ara mashhur bolub turur ( N F / Tez qihchni elga al, tutmagUl am qin ara
(L u tfiy / Yamdn katib manzili qalamddm-dek chah ara bolsun
(Navoiy, MQ). Kazara Rum ara bolmish musafir (Furqat).
2. Ish-harakatning yo‘nalish o ‘rnini ko‘rsatadi: Harkishi kim
biravga qazg‘ay chah / / tushkay ul chah ara ozi nagah (Navoiy,
SSJ. Naz He kulbam ara kirsay, beriir-men jan seya (Munis).
3. Ish-harakatning bir narsa, soha bo‘yicha bo‘lishini ko‘rsatadi: Ishq ara elmak durur maqsud aya (Navoiy, LT). Ne iichun
ayni kalami husn ara tapmish zaval (M unis/ Ukamiz Ermuhammad
“Sim ” ara tilmach olub ermish (Furqat).
O rta so‘zining ko‘m akchi vazifasida qo‘llanishi X III—XlV asrlardan boshlab kuzatiladi. Lekin bu ko‘makchi eski o‘zbek tilida
nisbatan kam qo'llangan bo‘lib, ayrim manbalarda uchraydi. Misollar: Saray ortasinda ora turdi (QR). Ul bostan ortasinda bir
kubba bilgiirdi (NF). Tumanm kelturtib, uymy ortasinda olturub
aytdi (Sh.tar.). Bir tegirman suyi bu bdg'nty ortasidin... hamisha
jdriydur (BN).
229-§. iist, tisk, yuz, tepd (tuba), bash so‘z!ari ko‘makchi vazifasida qoMlanganda m a’no jihatdan bir-biriga o‘xshaydi, ya’ni
bu ko‘makchilar ish-harakat narsaning yuzasida, ustki qismida
boMishini ko‘rsatadi. Bu ko‘makchilar ko‘pincha bosh kelishikdagi so‘z bilan, ba’zan qaratqich kelishigidagi so‘z bilan qoMlanadi.
Ust so‘zi ko‘m akchi vazifasida o‘zbek tili taraqqiyotining
ham m a davrlarida keng iste’m olda bo‘lgan. Masalan: Amy iistunda
www.ziyouz.com kutubxonasi
qirq qan suv turdi (QR). Kel, beniqáb chiqqil uyuydin tiim iistinci
(Atoiy). Andin soy Kashmir üstigá yürdi (Sh.tar.). Jilva áylár dilbarim zavraqda Jayxun iistida (Munis). Bir tegirmán suyi... bag'my
ichidegi Pushtamy iistidin hamisha jüriydur (BN ).
iisk so‘zining ko‘makchi vazifasida qo‘llanishi X III—X IV asrlarga oid yodgorliklarning ayrimlarida uchraydi. iisk so‘zi shaklan
iist so‘zi bilan o‘xshash bo‘lsa ham m a’nosiga ko‘ra did ko‘makchisiga yaqin turadi, ya’ni ish-harakatning narsa oldida yuz berishi yoki shu narsa tom on yo‘nalishi kabi m a’nolarni ifodalaydi.
Qiyoslang: Xaláyiqlar üskündá ayqü (QR). Bu sozni aytu qalmadi
majüh / / parishün boldi yar iiskinda hah (X SH ). Musa yalavuch
Fir’avn iiskiindin chiqdi (Tafsir). Qachan kim Maryam uskunda
yemish kordi ersá, koyülündá tafakkur qildi (Tafsir).
y«zso‘zining ko‘makchi vazifasida qoMlanishi X III—XIV asrlarga oid yodgorliklar tili uchun ancha xarakterli b o lib , kcyingi
davrlarda ayrim m anbalarda uchraydi: Suvlar yer yiizinda qurudi
(QR). Seniy ishqiyda Xorazmiy yoqaldi / / valekin yer yiizinda dti
qáldi (M N). Quyüsh yitzingá ozin parda tutti (X SH ). Hazlyüzüdin
bu baytm aytibdur (Navoiy, M N).