Ko‘makchilar

Kirmümish ham qüchay ishq ichrci men yat)hg‘ kishi / / kelmámish
ham kishvari husn ichrá sen-dek pádshüh (M unis).
222-§. Sari, taba, tabaru ko‘m akchilari m a’nosiga ko‘ra bir
guruhni tashkil etadi, ya’ni bu ko‘m akchilar ish-harakat yo‘nalgan tom onni ko'rsatish ma’nosida q o ‘llanadi. Bu ko‘m akchilar
odatda bosh kelishikdagi so‘z bilan qo‘llanadi, kishilik va ko‘rsatish
olmoshlari qaratqich kelishigida ham keladi: meniq sari, senitj
sari, anuj sari, munutj san, menitj taba, seniij taba, amtj taba,
munur) taba kabi.
San ko'makchisi eski o‘zbek tili taraqqiyotining ham m a davrlarida iste’molda bolgan. Masalan: Qayittilaryana ulshahn san (XSH).
Anitj-dek urdí yüz shahzáda san / / k i sarsár sávsani áz&da san (Navoiy,
FSH). Xün san azm qilur boldilar (SH N ). Samarqand san yürdi
(Sh.tar.). Mayxana san barki, sharafcitlar andadur (Munis).
Eski o ‘zbek tilida san so‘zi ko‘makchi vazifasida keng qo‘llangan bo'lsa ham , o ‘zining leksik m a’nosini butunlay yo‘qotgan
www.ziyouz.com kutubxonasi
emas: san so‘ziga ayrim hollarda kelishik va ko‘plik qo‘shimchalari,
sifat yasovchi -g ‘i affiksi qo‘shilib keladi. Bunda u “tom on’",
“ta ra f’kabi m a’nolarni ifodalaydi. Masalan: Tar} sang(a bárdilar,
... tiin sang'a bárdilar ( 0 ‘N). Ul qurug‘lug‘ saridin áyláb azm
(Navoiy, SS). Kaxat sanm maslahat keriib, ... (BN). Bizniy
ehtimahmiz ulsanlar barmdqqa behad va beg‘ayattur (BN). Sharq
sang'i afg'ánlar... (BN).
Taba ko‘makchisi asosan XIV asrga qadar qoMlangan bo‘lib,
undan keyingi davrlarda ayrim asarlarda uchraydi: Bir kiln bu
og'lan oz evi taba barurerdi,... (Tafsir). Falastin taba bdrurboldilar ersá, yolda ajáibatlar kerdilár (QR). Kishi kim kok taba task
atsa, ... (XSH). Xán Jahangir taba azm etkách, ... (SHN).
Tabaru ko‘makchisi taba ko‘makchisiga jo ‘nalish kelishigi affiksi -ru qo'shilishi bilan hosil boMgan. Bu ko‘makchi XV asrdan
oldingi davrlarga oid ayrim manbalarda uchraydi: Barcha meniy
tabaru chiqiylar (Tafsir). Musa tabaru nelük barar-sen? (Tafsir).
Ravan Mashhad tabaru tebrádilár (XSH).
223-§. Tági, tegrü (degrii) ko‘makchilari m a’no jihatdan o‘xshash.
Bu ko‘makchilar jo ‘nalish kelishigidagi so‘z bilan qoMlanib, ishharakatning payt yoki o ‘ringa nisbatan chegarasini ko'rsatadi.
Tegi ko‘makchisi teg (tegmoq, yetmoq) fe’lining ravishdosh
shakli boMib, qadimgi turkiy yodgorliklarda ko‘makchi vazifasida
keng qoMlangan. 0 ‘zbek tilida esa XV asrgá qadar iste’molda
boMgan. Masalan: Yatmish, uzimish erdimiz bu küngá tegi (Tafsir).
Qiyámatqa tegi dram qilg‘ay (XSH). Mashruqdirt mag'nbqa tegi
xush ang‘ bolg‘ay (N F). Ul kun barg‘án yergci tegi támlan qamug‘
yemrüldi (QR).
Bu ko‘makchi tegin, tegincha (deginchá) shakllarda ham qoMlangan: Agar javab bersá, qoyariar bir yerga tegin (Tafsir). Bu kiin
tayqa tegin may nosh qilg'in (M N). Kekka tegincha yildirayu turur
erdi (Tafsir). Birayg‘a deginchá ulmartabada erdi (Navoiy, Msh).