Amma türkniy ulug‘din kichigicha va novkandin begiga deginchá
sart tilidin bahramanddurlar (Navoiy, ML).
Tegrü (degrü) ko‘makchisi ham teg- (tegmoq, yetmoq) feMi
www.ziyouz.com kutubxonasi
asosida shakllangan: teg (i)r+u>tegrii (>degru). Bu ko‘m akchi XV
asrga qadar ancha keng iste’molda bo‘lib, keyingi davrlarda ayrim
asarlarda qo‘llangan. Masalan: Atalmish vaqtqa tegrii yana chiqarur-miz sizldrni (Tafsir). Yig'achmtj yuqaru uchundin tubingd tegrii
ikki-ikki yardilar (QR). Chapib Xusravnuj ordusig‘a tegrii / / qayu
ordu ki, qarshusig‘a tegrii (Navoiy, FSH ). Ikki sachin bild yiiziin
quyashin / / kechalar yadetdrman tang'a degrii (Bobur). Uch yilg ‘a
tegrii tahsil qildim (Furqat).
224-§. S ay i//say u //sa y in ko‘m akchisi o ‘zbek tilida kam
qo‘llangan bo‘lib, ayrim yodgorliklarda uchraydi.
Eski o ‘zbek tilida bu ko‘m akchi asosan -g‘an//-gdn affiksli
ravishdosh bilan qollanib, ish-harakatning davomiyligini ko‘rsatadi: Va har nechd zulm qilg‘an sayt ana osanmaq yoq va har
necha qan qilg‘an sayi aija qcmmaq yoq (Navoiy, MQ). VI qizir
erdi yiiriigdn sayi (SHN). Qamughn lsmdilg‘a berdiliir. Yil sayu
mundag‘ qilurlar erdildr (QR). Seni korgdn sayin “allah ”der-men
(Lutfiy).
Funksional ko'makchilar
225-§. Ayrim mustaqil so‘zlarqo‘Ilanish o'm iga qarab ko‘m akchi vazifasini ham bajaradi. Bunday so‘zlarning ko‘pchiligi ot tu rkumiga, ayrimlari ravish yoki fe’l turkum iga oid.
Funksional ko‘makchilarqaysi so‘z turkum iga aloqadorbo‘lishiga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 1) ot ko‘m akchilar;
2) ravish ko‘makchilar; 3) fe’l ko‘m akchilar.
1. Ot ko'makchilar
226-§. Ot ko‘makchilar quyidagi um um iy belgilarga ega: egalik affiksini qabul qiladi va zam on-m akon kelishiklaridan birida
keladi.
Ot ko‘m akchilarning ayrim lari faqat o ‘rin-payt kelishigi
shaklida (babida, haqida, barasida, xususida, vasfida, vasilasida
kabi), ba’zilari faqat chiqish kelishigi shaklida (jihatidin kabi) keladi,
boshqalari zam on-m akon kelishiklarining ham m a shakllarida
www.ziyouz.com kutubxonasi
qollanadi (aldig‘a//aldida//aldidin, qashig‘a//qashida //qashidin
kahi). Ot ko‘m akchilarning ko'pchiligi III shaxs egalik shaklida
q o llan ad i, ayrimlari I va II shaxs egalik shaklida ham keladi
(aldimg'a, aiding‘a, qashimg'a, qashwg'a kabi). Ot ko‘makchilar
bilan qo‘Ilangan so‘z odatda belgisiz qaratqich kelishigida boladi
(atasi haqida, ezgalar haqida kabi), lekin kishilik va boshqa ayrim
olmoshlarbelgili qaratqich kelishigida keladi (menu7qatimda, seniy
qatiyda, amy qatiyda, barchaniy qatiyda kabi).
Ot ko‘m akchilarkelishik m a’nosini aniqlashtiradi. Ot ko‘makchilarning qanday m a’no anglatishi shu so‘zning m a’nosiga va
qaysi kelishik shaklida q o ‘llanishiga bog'liq.
Eski o‘zbek tilida iste’molda bolgan ot ko‘makchilardan quyidagilarni ko'rsatish m um kin.
227-§. Aid, yart, qash, qat, on so‘zlari ko‘makchi vazifasida
qo‘llanganda, m a’no jihatdan bir-biriga yaqin turadi, ya’ni bu
ko‘makchilar ish-harakat, shaxs yoki narsaning qismida bajarilgani, oldingi qismidan boshlangani kabi m a’nolarni ifodalaydi.
Aid so‘zining ko‘m akchi vazifasida qo‘l!anishi XV asrdan faollasha borgan. M isollar: Kelmds ediy bu adam aldig'a bilganiyda
(M uqim iy). Teshni anu7 aldinda qoydilar (S h.tar.). Xojand
daryasidin Bichrataniy aldidin kechib, ... (BN).
Do'stlaringiz bilan baham: |