Ko‘makchilar

YaYfhg* (yatjhq) ko‘makchisining qo‘llanishi X III—XIV asrwww.ziyouz.com kutubxonasi
lardan boshlab kuzatiladi: Ushbu yarjhg* mehnat ichrà kün kechürdi (QR). VI senifj kafur yaqhq araziqni ay degay (Lutfiy). Bu
yafjhg‘ tüsh kerübtürlár tamcimi (Navoiy, FSH). Yasamb chiqti
pari yaqhg* bât (SH N ). Kirmámish ham kechai ishq ichre men
yarjhg* kishi (M unis).
Bikin ko‘m akchisi XIV—XV asrlarga oid she’riy asarlarda
qo‘llangan: Yaratti ay bikin zebâ seni haq (M N). Tekülgày áxiri
andin yer üzrà suv bikin qámm (Lutfiy). Gul bikin jan kerjlàkin yüz
para qüdi xári hajr (Atoiy). Munuy bikin yürümas hech falakta
sayyára (Sakkokiy).
220-§. üzra ko‘makchisi (üza shaklida ham qo‘llangan) ikki
qismdan iborat: “yuza” m a’nosidagi üz so‘ziga jo ‘nalish kelishigi
affiksi -rá qo'shilishi bilan hosil bo‘lgan. XV asrga qadar nasriy
asarlarda ham , she’riy asarlarda ham qo‘llangan bo'lib, undan
keyingi davrlarda asosan she’riy asarlarda uchraydi, odatda bosh
kelishikdagi so ‘z bilan qoMlanadi. Kishilik olmoshlari esa bu
ko‘makchi bilan ko‘pincha qaratqich kelishigida qo‘llanadi: menir)
üzra (üza), seni)7 üzra, ami) üzra, bizirj üzra, sizniy üzra kabi.
Üzra (üza) ko‘makchisi asosan quyidagi m a’nolarni ifodalaydi:
1. Ish-harakatning biror narsa ustida, yuzasida b o ‘lishini
ko‘rsatadi: Malikni sarâyda buidiiar, iaxt üzà olturur (QR). Eshitíim,
bu qàya üzrà vatangáh / / tutub-sen ul sifat kim íaxt üzà sháh
(Navoiy, FSH ). Bar bu tág‘nin üstida fa ia k / / keritnür tant üzà ton
yaygfan-dek (SH N ). Sunbul gui üzà saya sáhbdur-mu yáxud / /
haryán àchilibdur-mu yüziin üzrà qulâla? (Munis).
2. Ish-harakatning biror narsa yuzasi bo‘yicha sodir boMishini
yoki shu narsaga qaratilishini ko'rsatadi: Ií yatdi, ... báshini qoh
i¡za urdí (Tafsir). Spiib bir barmàg‘im qâsh üzrà qoydum / / ani xud
eptim-u bâsh üzrà qoydum (Navoiy, M sh). Sahar-o‘q qal’a üzà
mindilàr/ / minibân qal’a üzà tindilàr (SHN ). Ta yüzigà ul quyâsh
chekti niqâb üzrà niqâb / / dudi âhimdin bolur zàhir sahâb üzrà
sahâb (M unis).
221-§. Ich rà ko‘makchisi ich so‘ziga jo ‘nalish kelishigi affiksi
www.ziyouz.com kutubxonasi
-rá qo‘shiiishi bilan hosil bo‘lgan. Bosh kelishikdagi so‘z bilan
qo‘llanadi. Bu ko‘makchi XV asrdan boshlab she’riy asarlarda
qo‘llangan bo‘lib, undan oldingi davrlarda nasriy asarlarda ham
uchraydi.
Ichrci ko‘makchisi asosan quyidagi m a’nolarni ifodalaydi:
1. Ish-harakatning biror narsa ichida sodirbo'lishini ko‘rsatadi, ya’ni “ichida”, “o ‘rtasida” kabi m a’nolarni ifodalaydi: Iblisni
kemá ichrá kerdi (QR). Chára budur km, kohisár ichrci / / vaían
etkiiy qarang'u g ‘ár ichrá (Navoiy, SS). Men bu shahar ichrci qilurmen manzil / / yoqsa filhal chiqar-men hdsil (SHN). Binafshazámi
sayr áylürám bahür ichrá ná sudkim, ara kormán binafshazár ichrci
(Munis).
2. Jchrü ko‘m akchisiba’zan ish-harakatning narsa ichiga yo‘nalishini ko‘rsatishda qollanadi, ya’ni “ ichiga” m a’nosini ifodalaydi: Shirin labi ki, jányarasig‘a namak sálur//jánjuryájánijün ki,
kotjül ichrci shak sálur (Atoiy). Berscilár besh-on diram, g'avvasi
dun / / bahr ichrá sálur ezni sarnigun (Navoiy, LT). Dedi: shahr
ichrci kirib el anda / / bolmasun g ‘arat-u taráj-u balá (S H N ).