Ko‘makchilar

Ko‘makchilar
215-§. Turkiy tillarda ko‘makchilar mustaqil so‘z turkum laridan rivojlangan. Lekin mustaqil so‘zlarning ko‘makchilar turkumiga o ‘tishi uzoq davrlar davomida yuz beradi. Bunday so‘zlar dastlab o‘z m a’nosida qo‘llanishi bilan birga, o ‘rni bilan ko‘makchi vazifasini ham bajaradi. Davrlar o ‘tishi bilan ular o‘zining
mustaqil leksik m a’nosini yo‘qotib, ko‘m akchilarturkum iga o ‘tadi.
Hozirgi turkiy tillarda amalda boMgan ko‘makchilarning m ustaqil so‘z turkum laridan ajrab chiqishi nisbatan keyingi davrlarda
yuz bergan. Bu hol yozma yodgorliklar tilida ham ma’lum darajada
aks etg an . M asalan , O ‘rx u n -E n a so y yodg o rlik lari tilid a
ko‘makchilar juda kam sonni tashkil etadi. XI asrga oid “Q utadg‘u bilig” va “ Devonu lug‘atit-turk” asarlarida ko‘m akchilarsoni
ancha ko‘paygan. Yozma m anbalardan m a’lum boMishicha, X II—
XIII asrlardan boshlab turkiy tillarda, shujum ladan, o‘zbek tilida
ham ko‘m akchilar guruhi yanada kengaya borgan.
Eski o‘zbek tilida iste’molda boMgan W m akchilar ham dastavval ikki guruhga bolinadi: 1) sof ko‘makchilar; 2) funksional
ko‘makchilar.
Sof ko'makchilar
216-§. Sof ko‘makchilarni mustaqil so‘z turkum idan ajrab
chiqqan, mustaqil qo‘llanishi va leksik m a’nosini yo‘qotgan so‘zlar
tashkil etadi.
Sof ko‘m akchilar turli keüshikdagi so‘zlar bilan birga qo‘Hanib, kelishik m a’nosini aniqlashtiradi yoki unga qo‘shimcha m a’-
no beradi, ba’zan esa kelishik vazifasini bajaradi. Eski o‘zbek tilida
ham sof ko‘makchiIarning ayrimlari bir xil kelishik bilan, ba’zilari
esa turli kelishiklar bilan qo‘llangan.
Eski o ‘zbek tilida iste’molda b o ‘lgan sof ko‘m akchilardan
quyidagilarni ko‘rsatish mumkin.
217-§. Üchün ko‘makchisi odatda bosh kelishikdagi so‘z bilan
qo‘llanadi. Kishilik va ko'rsatish olm oshlari esa ko'pincha qaratqich kelishigida keladi: menitj (menim) üchün, seniq üchün, ami]
üchün, biznifj (biziq, bizim) üchün, sizniq (sizifj) üchün, munun
üchün kabi.
Üchün ko‘makchisi quyidagi m a’nolarni ifodalaydi:
1. Ataganlik m a’nosini bildiradi: Sen Lot üchün qonuq istämäkni
www.ziyouz.com kutubxonasi
qoydui; (QRJ. Seniy iichiin qilur bu rayi tadbir (XSH). Bu hikayat
el iichiindiir ban (SH N ).
2. Sabab m a’nosini bildiradi: Achhqda hech narsa bug‘daydin
kerakrak yoq üchiin bug‘day berálim tedilár (QR). Goyá rangida
hurmat bar iichiin bu taxallusm ixtiyar qihbtur (Navoiy, M N).
Hindustdndin ezgá yerdá bolmas iichiin mum taqrib bilá zikrqildim
(BN).
3. Maqsad m a’nosini bildiradi: Musam swag'u iichiin iichegiin
kámi iiskiingá keldilár (Tafsir). Urn tahsili iichiin shahrg(a keldilár
(Navoiy, M N). Átlanib chiqti urush áylár uchun (SHN). Seni bir
yerdá qoymaq iichiin turub-men (Sh.tar.).
218-§. Birla (birlan, bilá, bilán) ko‘makchisi. Bu ko'm akchi
dastlab birla shaklida qo‘llangan bo‘lib, boshqa shakllari keyinchalik yuzaga kelgan.
XV asr va undan keyingi davrlarda, asosan, she’riy asarlarda
bu ko‘makchi ilá shaklida ham ancha keng qo‘llangan: Jan xasrat
ilá kiiydi (Lutfiy). Zulm ile qán eyláyin der (Atoiy). Qildilar iííifáq
ilá chára (Navoiy, SS). Biz oshul sezlár ila shad olduq (SHN).