Ko‘makchilar

Tepci (tiibci) so‘zi ham ko'm akchi vazifasida asosan X III—XIV
asrlarga oid yodgorliklarda qo‘llangan: Tag‘ tepasinde ot koriindi
(Tafsir). Tag'lar tübásindin quzi indi (QR). Munar ul tag‘ tübasingá
ashuqub, ... (XSH).
Bash so‘zining ko‘makchi vazifasida kelishi ham ancha chegarali b o lib , asosan X III—XIV asrlarga oid yodgorliklarda
uchraydi: Ul ulusniy bashinda tiishtilar(Ttfs\t). Bu qcimi tdg*bashindin keltiirgil (NF). Musa maydan bashina keldi (QR). Chah bashida
qoydi bir kishini (Navoiy, SS).
230-§. Ast, alt, tiib so‘zlari ko‘makchi vazifasida qoMIanganda
bir xil m a’noni ifodalaydi, ya’ni ish-harakat narsaning pastki
qismida bajarilgani, pastki qismidan boshlangani kabi m a’nolarni
bildiradi.
¿ tfso ‘zi ko‘makchi vazifasida o‘zbek tili taraqqiyotining hamma
davrlarida qo‘llangan. Masalan: Meniy qudratim astinda qalg'aywww.ziyouz.com kutubxonasi
st'z (Tafsir). A g‘zmi achti tili astindin iblis sozladi (QR). Gulnirj
yig‘achi astida olturki, qoparyel (Lutfiy). Yetmish-seksan kadxudalar
tarn astig'a qahb oldilar (B N / Charx astida bukuldi, boldi qaddim
chun hilal (M uqimiy).
Alt so‘zi ko‘makchi vazifasida asosan X III—XIV asrlarga oid
yodgorliklarda qo‘llangan: Bu anqlar... meniy taxtim altinda aqar
(Tafsir). M allantjiz meniij azaqim altinda qaldi (N F). Aqar ami)
altindin anqlar marju (Tafsir).
Tub so‘zi ham ko‘makchi vazifasida asosan X III—XIV asrlarga oid yodgorliklarda qo‘llangan bo‘lib, keyingi davrlarda ayrim
manbalarda uchraydi: Fir'avn darya tubindag'arq bolurboldi (QR).
Kena oshu yig ‘achniij tiibinda turdi ( 0 ‘N). Suv tubinda oynar erdi
yashrun (X SH ). VI minarlar suvi yitar tag‘i tubindin chiqar (Tafsir). Andijanmt) sharqi tarafidag‘i tag'larniq tiibida miq uyluk karvanm andag‘ qar basti kim, ... (BN).
231-§. Haq, bab so'zlari ko‘makchi vazifasida qo‘llanganda
m a’no jihatdan farq qilmaydi, ya’ni bu ko‘makchilar ish-harakat
obyektini ko‘rsatib, shu haqda m a’lumot beradi.
Haq so‘zi ko‘makchi vazifasida asosan X III—XIV asrlarga oid
yodgorliklarda q o ‘llangan bo'lib, keyingi davrlarda ayrim m anbalarda uchraydi: Ey qanndashlanm kim, menim haqimda qildituz,
ozgalar haqinda qilmarjiz (QR)- Bu ayat Abubakir haqqing'a nazil
boldi (N F). Falan abid haqqina ne aytur-seri? (Saroyi). Menitj
haqimda qilur-sen hamin jafa havasin (Atoiy). Ulus haqida miq
qurla atadin mehriban (Sakkokiy).
Bab so‘zining ko‘makchi vazifasida qo‘llanishi asosan XV asr
va undan keyingi davrlarga oid manbalarda uchraydi: Banda men
ul kim, vafa babinda derldr benazir (Atoiy). Samarqanddin qachib
kelgan kishi babida sozlar bitilib erdi (Navoiy, Msh). Yana bir
masnaviysi bar mevalar babida, mutaqarib bahrida, ... (B N /
Anchunan lag‘ar harabi kim, zaiflik babida, ... (Muqimiy).
232-§. Eski o ‘zbek tilida yuqorida keltirilganlardan tashqari
yana bir guruh ot ko‘makchilar iste’molda bolgan. Lckin bularning iste’mol doirasi ancha chegaralangan: bulardan ba’zilari o‘zbek
www.ziyouz.com kutubxonasi
tili taraqqiyotining ma’lum davrlari uchun xos bo‘lsa, ba’zilari ayrim
yodgorliklardagina uchraydi. Shu bilan birga, bularning bir qismi
eron tillaridan yoki arab tilidan o ‘zlashtirilgan so‘zlardan iborat.
Shunday ot ko‘makchilardan quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: