Ko‘makchilar

N an (naru) so‘zining ko‘makchi vazifasida qoMlanishi nisbatan keyingi davrlardan boshlangan bo‘lib, yozuv yodgorliklarida
kam uchraydi. Bu ko‘makchi chiqish kelishigidagi so‘zbilan qo‘llanib, ish-harakatning shu so‘z ifodalagan nuqtadan uzoqlashuvini
ko‘rsatadi: Ilgari keici almadi, damanadin-oq nari ydndi (BN). Vale
Kabul sang‘a yuz qoydi / / balke andin nang'a yiiz qoydi (SHN).
VI vaqtda turkmdndin nari tarafinda olturg‘an ellarkop erdi (Sh.tar).
Otru ravishining ko‘makchi vazifasida qoMlanishi qadimgi turkiy
yodgorliklar tiliga xos boMib, X III—XIV asrlarda ham qoMlangan.
Bu ko‘makchi chiqish kelishigidagi so‘z bilan qoMlanib, sabab
m a’nosini ifodalaydi:/irt£//rt otru ar)a Abulahab tedilarkim, korkliig
erdi (Tafsir). Bu m a ’nidin otru aiayhissaldmqa Mustafa at berildi
(N F). Dimag'ing'a annj-tek toldi savda / / kim ul savdddin otru
sahra (XSH).
Tashqan so‘zi qadimgi turkiy yodgorliklarda tashqaru shaklida qoMlangan boMib, ravish vazifasini bajargan. K o‘makchi vazifasida qoMlanishi esa keyingi davrlarda yuzaga kelgan. Bu ko‘makchi chiqish kelishigidagi so‘z bilan qoMlanib, shu so‘z ifodalagan
www.ziyouz.com kutubxonasi
narsa, voqea-hodisani boshqalardan ajratib ko‘rsatadi: Mundaq
kishi... yigitlik dáirasidin tashqaridur (Navoiy, M Q). Shahruxiyadin tashqari Haydar beg salg'an bag‘da xang‘a mulazamat qildim
(BN). Atasi yolmdin tashqan chiqmadi (Sh.tar.).
Ayru ravishi ko‘makchi vazifasida kam qoMlangan boMib, ma’-
nosiga ko‘ra tashqan ko‘makchisiga o‘xshaydi. Qiyoslang: Sendin
ayru ne kerák bizgá (SHN ). Keyirjdin ayru naxuni g ‘am tirnetür
yüzin (Munis).
237-§. Sifat turkumiga oid boMgan bashqa, ozgá, azin so‘zlari
ham ko‘makchi vazifasida kelganda qoMlanishi va m a’nosiga ko‘ra
ravish ko‘makchilarga yaqin turadi. Bular ham tashqan, ayru ravish
ko‘makchilar singari chiqish kelishigidagi so‘z bilan qoMlanib, shu
so‘z ifodalagan narsa, voqea-hodisani boshqalardan ajratib ko‘rsatadi.
Bashqa so‘zining ko‘m akchi vazifasida qo‘llanishi XV asrdan
kengaya boshlagan, X III—XIV asrlarga oid ayrim manbalarda
ham uchraydi. Masalan: Bu kün tort kiin boldi sizdin báshqa ayn-
¡g4ah (QR). Alardin báshqa bolmáqm korübxush (X SH ). Shivadin
bashqa jamáliqda korüb-men ani (Lutfiy). Uqabayndin báshqa yana
parchagUna tág‘ tüshübtür (BN ). Qorqutdin báshqa ikki inaq begi
bar erdi (Sh.tar.). Yana andin bashqa ikki-iich yerda xeyli qattig‘
muharibalar bolubdur (Furqat).
Ozgá so‘zining ko‘makchi vazifasida qoMlanishi XI11—XIV asrlar tiliga xos bo‘lib, keyingi davrlarda ancha chegaralangan. Masalan: Bulmag‘aymen andin ozgá sig‘w gfu yer (Tafsir). Kimársá
üch eldin ozgá yergá bármish bolsa,... (QR). Sendin ozgá nav atlas
íoquyin (M N j. Anit) yoq sendin ozge hech yári (X SH ). Mundin
ozgá aysh-u kámiy ne ekin? (Navoiy, LT). Annj buyurg(anindin
ozgá ishni qúmagW (Sh.tar.). Sendin ozgá ishq bemárig‘a yoq háziq,
tabib (Furqat).
Azin ko‘makchisi qadimgi turkiy yodgorliklarda (adin shaklida) keng istc’molda bo‘lib, X III—XIV asrlarga oid ayrim m anbalarda ham qoMlangan: Atalan dinidin azin yani din chiqarmish
(Tafsir). Yilan, chiyandin azin narsa yoq erdi (Q R). Tamáshadin
azin hech ishlári yoq (XSH).
www.ziyouz.com kutubxonasi
238-§. Eski o‘zbek tilida -a/-ä affiksli ravishdosh shaklidagi
fe’llar qo‘llanish o'm iga qarab ko‘makchi vazifasini ham bajargan.
Lekin bunday ko‘makchilar juda kam sonni tashkil etadi. Bulardan
quyidagilarni ko‘rsatish mum kin: