Ko‘makchilar

Kerii (ker+ä) ravishdoshi ko'makchi vazifasida qo‘llanganda
jo‘nalish kelishigidagi so‘z bilan kelib, sabab, chog‘ishtirish, ishharakatning chegarasini ko‘rsatish kabi ma’nolami ifodalaydi: Umid
ulkim, chunoqug‘uchdar... harqaysi ezidraklang'akoräbahra á/g'aylar
(Navoiy, MQ). Апщ qiymati javhangb korä ззй/гЫ иг (Navoiy, ML).
Yana bir masiahaí roy bersä, aya korä amai qi!g‘ay-biz (BN).
Yarasha (yarash+a) ravishdoshi jo‘nalish kelishigidagi so‘z bilan
qoMlanib, ish-harakatning chegarasini ko‘rsatadi: Qulhq-u iztirabda
aya yarasha kerák bolg'ay (Navoiy, MQ). Maskamga yarasha
tüshti nur / / himmatig‘a yarasha tapti huzur (SHN ). Andin yana
ne maslahat roy bersä, aya yarasha amal qihlg‘ay (BN).
Bíiqa (bäq+a) ravishdoshi jo ‘na!ish kelishigidagi so‘z bilan
qo‘l!anib, ish-harakatning yo‘nalish tomonini ko‘rsatish, narsa va
hodisalam i qiyoslash kabi m a’nolami ifodalaydi: Amy qiymati ham
martabasi nisbatig‘a böqa intishar-u ishtihár tapar (Navoiy, ML).
Ul dämanadin kechüb, g'arbqa bdqa yiirüb, ... bir suvsiz koidä
tüshüldi (BN). Tülküsi ozgä yerniy tülküsigä báqa yügürük bolur
(BN).
Bog’lovchilar
239-§. Bog‘lovchilar ham boshqa yordamchi so‘zlar kabi tarixan m ustaqil so‘zlardan rivojlangan. Masalan, kim bog‘lovchisi
kim so‘roq olmoshi asosida shakllangan, taqi//dag‘i bog‘lovchisi
aslida ravish turkumiga oid bo'lgan, ne..., ne... bog‘lovchisi ne
so‘roq olm oshi asosida yuzaga kelgan, shumy üchiin (kim), amy
üchün (kim) kabi bogMovchilar esa ko‘rsatish olmoshlariga iichün
ko‘makchisi qo‘shilishi asosida hosil bo‘lgan. Lekin bunday bog‘-
lovchilar turkiy tillarda juda kam sonni tashkil etadi.
Hozirgi turkiy tillarda iste’molda bo‘lgan bog‘lovchilarning
www.ziyouz.com kutubxonasi
aksariyati eron tillaridan yoki arab tilidan o ‘zlashtirilgan. Yozma
manbalardan ma’lum boMishicha, bunday bog‘lovchilar turkiy tillar
taraqqiyotining m a’lum davrlarida o ‘zlashtirilgan bo‘lib, ularning
miqdori asta-sekin ko‘paya borgan va qo‘llanishi kengaya borgan.
0 ‘zlashtirilgan bogMovchilarning bir guruhi XI asrga oíd yodgorliklarda ham uchraydi. Lekin ular X III—XIV asrlardan keng
q o llan a boshlagan.
Eski o‘zbek tilidagi bog'lovchilar ham vazifasiga ko‘ra ikki
guruhga bo‘linadi: 1) teng bog‘lovchilar; 2) ergashtiruvchi
boglovchilar.
Teng bogUovchilar
240-§. Eski o‘zbek tilida qo‘llangan teng bog‘lovchilar vazifasiga ko‘ra quyidagi guruhlarga boMinadi:
1) biriktiruvchi bog‘lovchilar: va, -u (yu, -vu), ham, taqi / /
dag‘i, yema, ma;
2) ayiruvchi bog‘lovchilar: yá (yaki), gáh (gáhi), ydhud, xah
(xáhi), azu;
3)zidlovchi bog‘lovchilar: amma, lekin, lek, valekin, valek, vale;
4) inkor bog‘lovchisi: ne..., ne...
Ko‘rsatiIgan bog‘lovchilarning ko‘pchiligi eron tillaridan yoki
arab tilidan o'zlashtirilgan bo‘lib, asli turkiy bog‘lovchilar juda
kam sonni tashkil etadi. Bular asosan quyidagilar: taqi //d a g ‘i,
ne..., ne...; yámá, ma, azu. Bulardan keyingi uchtasi o‘zbek tilida
XV asrga qadar iste’molda boMgan, ne..., ne... inkor bog'lovchisining qo‘llanishi esa asosan XV asrdan boshlab kuzatiladi.
Biriktiruvchi bogilovchilar
241-§. Va, -u (yu, -yü) bogMovchilari eski o ‘zbek tilida keng
iste’molda bo‘lgan. Bu bogMovchilarning ikkalasi ham arab yozuvida bir xil belgi bilan, ya’ni, vov (j) orqali ifodalanadi. Lekin
kelib chiqishiga ko‘ra, qisman qo‘llanishi va vazifasi jihatdan ham
bular bir-biridan farqlanadi.
1. -u (yu, -yü), va, ham bog‘lovchilari adabiy til tarixida uyushiq
bo'laklar, sodda gaplarni bogMagan.
www.ziyouz.com kutubxonasi
242-§. Taqi / / dag'i bog‘lovchisi qadimgi turkiy yodgorliklar
tiliga xos bo‘lib, eski o‘zbek tilida ham ancha keng qo‘llangan
(XV asrga qadar taqi, keyingi davrlarda ko‘pincha dag'i, ba’zan