Ko‘makchilar

Ilgürü//ilg¿iri so‘zi ham ko‘makchi vazifasida asosan X III—
XIV asrlardan boshlab qoMlangan: Mundin ilgärü yad qilduq (Tafsir). Bu kitäbm aytqandin on yetti yil ilgäri... bizgä yäg‘i bolub
erdilär (Sh.tar.).
Ashnu so‘zining ko‘makchi vazifasida qoMlanishi qadimdan
boshlangan boMib, X III—XIV asrlarga oid yodgorliklarda ham
ancha keng iste’molda boMgan: Qamug'din ashnu birgavharyaratdi
(QR). Jabraildin ashnu, ya Muhammad, ayghl (Tafsir). Namäz
www.ziyouz.com kutubxonasi
vaqti bolmadin ashnu abdast qilur erdük (N F). Jahandm ashnu
miy qildi xalq (M N). Kishi elmázdin ashnu bu omürdin //e lá rmen teb kesár-mu hech umunchin (XSH).
0/j so‘zining ham ko‘makchi vazifasida qo‘1Ianishi qadim gi
davrlardan boshlangan bo‘lib, X III—XIV asrlarda ham qo‘llangan: Mundin oij muhajirlar... imana kelib erdilár (Tafsir). Ya Fatima, atayqa bu kündin a j emgák tegmágáy (NF). Tilámáz erdi
andin oy yegási (XSH).
235-§. Keyin (kezin), soy, soyra ravishlari ko'm akchi vazifasida qoMlanganda bir xil m a’noni ifodalaydi, ya’ni bular chiqish
kelishigidagi so‘z bilan qo'llanib, shu so‘z ifodalagan voqea-hodisa
yoki ish-harakatdan so‘ng yana boshqasining boMishini ko‘rsatadi.
Keyin so‘zi XV asrga qadar kezin (qadimgi turkiy yodgorliklarda kedin) shaklida qo‘llangan. Bu so‘z ko‘makchi vazifasida
asosan XV asrga qadar qoMIangan b o ‘Iib, keyingi davrlarda b a’zi
manbalarda uchraydi. Masalan: Men bu kündá kezin ertá-kechá
set/a keláyin (Tafsir). Fir’avnda kezin Haman qirqyü boldi (Q R).
Yoq erdi qazg'usi andin kezin hech (X SH ). Üch-torí kündin keyin
zaxm bilá-o‘q bárdi (BN).
Soy ko‘makchisi o‘zbek tili taraqqiyotining hamma davrlarida
keng iste’molda bo‘Igan. Masalan: Qarg‘am Nuh aiayhissaiam tofandin sot7 yer kormágá izdi (QR). Bu kündin sor/ yüz ellik yil
yashag'il (M N ). Yalg'am záhir boig‘andin soy ana rasváhg*yetkay
(Navoiy, MQ). Bahár bolg‘andin soy piyáda kela turur m iz(Sh.tar.).
So/jra ko‘makchisi soy so‘ziga jo'nalish kelishigi affiksi -ra
qo‘shiíishi bilan hosil bo‘lib, bular o ‘rtasida qollanishi va m a’n o -
si jihatdan farq yo‘q. Soyra ko‘m akchisi ham cski o ‘zbek tilida
ancha keng iste’molda bo'Igan. M asalan: Mendin soyra ami]
farmánindin chiqmay (Tafsir). Ush andin soyra náma báshlag'ayin
(M N). Yana bir nechá qadam barg'andin soyra shayx muridg(a
yana aytti (Navoiy, MQ). Andin soyra Sultán Abusaid mirza áldi
(BN).
236-§. Beri (berü), nan (narü), otru, tashqan (tashqaru), ayru
www.ziyouz.com kutubxonasi
ravishlari ham ko‘m akchi vazifasida chiqish kelishigidagi so‘z bilan
qo‘llanadi, lekin m a’nosiga ko‘ra bular o ‘zaro farqlanadi.
Beri so‘zining ko‘m akchi vazifasida qoMlanishi ancha ilgari
davrlardan boshlangan b o ‘lib, qadimgi turkiy yodgorliklarda ham
shu vazifada qoMlangan. Bu ko'makchi chiqish kelishigidagi so‘z
bilan qoMlanib, ish-harakatning shu so‘z ifodalagan vaqtdan boshlab
davom etib kelayotganini ko‘rsatadi: Mir Murtaz kichik yashdin
beri kim, Urn kasbig‘a mashg‘uldur, ... (Navoiy, M N). Andin beri
shu badiyani “Xadarvash ” derldr (BN). Tuna kiindin beri barcha
yerim ag‘ny turur (Sh.tar.). Qay kiini kordiim jamahtjm nigar, andin beri / / intizaram xasti jan-u dilfigar andin beri (Furqat).
Bu ko‘makchi oldingi davrlardajum ladan, X III—XIV asrlarda barii shaklida qoMlangan: Bu tera anchadin barii qaimish turur
(Tafsir,). Ibrahim on kiindin barii yatmishi yoq erdi (QR). Men seni
ekiish zamandin barii arzu qilur erdim (N F). Ush andin barii kim,
qurdi bu bazar, ... (XSH).