Ko‘makchilar

Chunkim, chunke bogMovchilari chun bogMovchisiga kim, ke
bogMovchilarining qo‘shilishi bilan hosil boMgan. Bular sabab ergash gapni bosh gap bilan bogMash vazifasini bajaradi.
Chunkim bogMovchisining qoMlanishi XILI—XIX asrlardan
boshlab kuzatiladi Lekin bu bog‘lovchi ayrim asarlardagina
uchraydi: Chunkim navbaî Muhammadg'a yetilushdi, farman keldi
(Tafsir). Elindà chunkim aya xoja, mâl-u n e’mat kop / / yedür,
bag'ishla, tilasoj saâdati uqba (Saroyi). Chunkim bizni aldimizg‘a
g ‘anim kep edi, kishi ayirib yubara bilmàdük (BN).
Chunke I chunki bog‘lovchisi asosan XV asrd an boshlab
qo'llangan bo‘lib, she’riy asarlar tili uchun xos bo‘lgan: Ag‘ziq
üchiin vujuddin kechàli / / chunkà tapîuq râyi adam sendin (L utfiy). Vasli hajnn qissasin bir kun setjà sharh àylàgày / / chunke
vaqifdur meniij yaxsfu yâmànimdin kotjül (Atoiy), Eylàmân hargiz
senii7 g'ayri sari nazzàrai / / chunke sen-sen âlam ara husn elinifj
ehsàni (M unis). Âlma, eriikni kishi bâzâra àhb kelm âsiin//chunke
illatiik, yegàniârge balâsi tegmâsiin (M uqimiy).
251-§. Tâ, tâke bogMovchilari X III—XIV asrlardan qoMlana
boshlagan. Bu bog‘lovchilar shaklan ham , vazifasi jihatidan ham
o ‘xshash: tâke shakli tâ va ke/ki bog‘lovchilarining birikuvidan
hosil bo‘lgan. Farq shundaki, tâ shakli nasriy asarlarda ham , she’riy
asarlarda ham qo‘llangan, tâke shakli esa she’riy asarlar tiliga xos
bolgan.
Tâ, tâke bogMovchilari eski o ‘zbek tilida asosan quyidagi
o'rinlarda qoMlangan:
a) maqsad ergash gapni bosh gap bilan bogMaydi: Payg‘ambarg‘a
keqlürjda kozyaratdi, tâ ul kezi birlà tayrini kordi (Tafsir). Yohda
www.ziyouz.com kutubxonasi
tupraq álayin át üchün/ / tá meya qilg'ayguzarulsháhsuvár (LutfiyJ.
Tiládük kim, bu qish áriyat bergáy, tá anda olíurub Samarqand
viláyatig'a elikdin kelgáncha yüriishgáy-biz (BN). Ishchilár on kün
etti jahd-u shitáb / / táke boldi murattib ul asbáb (Navoiy, SS).
Garche jan bermáy visáhn ichra qildim bir gunáh / / kech gunáhim,
táke tápg‘ay-sen saváb üzrá saváb (Munis);
b) payt ergash gapni bosh gap bilan bog‘laydi: Tá ul qishlaqda
edük, qirg'avul etifaráván edi (BN). Tá dardi ishqiy aqhmni áldi /
/ türlük balálar báshimg*a sáldi (Munis). Kezüm nazan táke
yüzünüzgá tüshübtür / / jan birla k&qül ishqin oti ichrá küyübtür
(Lutñy). Hásilan qishladi xáni ayyám / / táke Xorazm ishi tápti
anjam (SH N );
d) tá bog'Iovchisi ko'm akchi vazifasida ham qo'llangan. Bunda
u ish-harakatning paytga nisbatan chegarasini ko'rsatadi: Bir toya
korgáymu-men deb taVatiym tolun áy / / íünülükündá olturur tá subh
men-dák telmurub (Atoiy). Tá namáz xuftang‘acha yol banldi (BN,).
Shámdin tá subhidam hajnyda ertáb yana-men (Muqimiy).
252-§. Teb//deb boglovchisi eski o'zbek tilida ham keng iste’-
m olda bo‘lgan. Bu bog‘lovchi XV asrga qadar asosan teb (ba’zan
teyú), keyingi davrlarda asosan deb (ayrim manbalarda teb, she’riy
asarlarda b a’zan deban) shaklida qollangan. Qadim gi turkiy
yodgorliklarda esa táb, táyü, táyin / / tiyin kabi shakllarda uchraydi.
Teb //d eb bog‘lovchisi k o ‘p ma’noli bo‘lib, eski o'zbek tilida
asosan quyidagi o‘rinIarda qoMIangan:
a) maqsad ergash gapni bosh gap bilan bog‘laydi: Tashqaru
chiqarmaq tiládi, kirmasun teb (QR). Er atlandi qilahy teyü javian
(X SH ). Balke, suvm pák bolsun debcin, eliki birla yuvur (Atoiy).
Bir kün Qozi tegin átasin korayin teb keldi (Sh.tar.);
b) sabab ergash gapni bosh gap bilan bog‘laydi: Biliglikni
ag‘irlar, bilgi bár teb / / garibni asraydur, keyli tár teb (XSH).