Ko‘makchilar

sabr qilu bilmadim-oq (N F), ul kiin-oq olmish bolsa erdim (QR).
-la yuklamasi ayrim she’riy asarlarda qoMlangan bo‘lib, fe’lga
qo'shilib keladi (ko‘pincha misra oxiridagi fe’lga qo‘shiladi). Bu yuklama
o‘zi qo‘shilgan fe’ldan anglashilgan ish-harakatga aniqlik, qat’iylik
ma’nosini beradi: Eyyiiziparijadu keztiy fin aladur-la/ / zuljui] dag\
ulkafirush iman aladur-la (Lutfiy). Nasibimg'ussa-vu dardayladiij-la
//vujudimtujrag'ingardciyladiy-la (Nwoiy, FSH). Toy bashlab kelddurla og'luy //g'am ni tashlab kaladiir-la og‘lurj (SHN). Meyd ban ishqin
fuzun boldi-la / / bu bar astida qad nigun boldi-la (Munis).
M ahmud Koshg‘ariy bu yuklama XI asrda o ‘g‘uzlar tili uchun
xos boMib, boshqa turklar uni bilmaydilar, deb uqtirgan va quyidagi misollarni keltirgan: 01 bardi-la — “ U bordi, uning borgani
haqiqatdir” . 01 keldi-la —“ U keldi, uning kelgani haqiqatdir”
(qarang: M K, III tom , 231-bet).
-gUna/-gina yuklamasi ajratib ko'rsatish, chegaralash kabi
m a’nolarni ifodaiaydi: Bu og'lanqina bir tash birld andag1 ulug(
ajdarhani netak eldiirdft (Tafsir). Bug ‘tna masalm yaxshigUna
bag'lag(an iichiin umid ul kim, ... (Navoiy, M N). Yoldag‘i birgina
www.ziyouz.com kutubxonasi
at soqmaqi (SHN ). Hasbi hâl ushbugUna matia edi (SHN). Agar
bu qadargina bilmäsäm edi, ... iltija qihbyazdurur erdim (Furqat).
~g6ina/-ginä sifatga qo'shilganda belgining kamligi m a’nosi
ifodalanadi (qarang: 59-§).
-cht/-chi yuklamasining qo'llanishi X IX asrdan boshlab kuzatiladi. Bunda ham bu yuklamaning qo‘llanishi shart fe’li bilan
chegaralangan (qarang: 161 -§).
258-§. Mustaqil so‘z sifatida qo‘Uanib, gap yoki so‘z oldidan
keladigan yuklamalardan eski o‘zbek tilida asosan quyidagilar
iste’molda bo'lgan:
M agar yuklamasi taajjub, taxm in, faraz kabi m a’nolarni
ifodalaydi: ozindin ermäz ul sozlämäki, magar menim vahim birlä
sezlär (Tafsir). Tokär g'amzatj damâdam Lutfiy qânin //m a g a r
koz üchidin imä qthb-sen (Lutfiy). Magar el am mayparast etkäy /
/ râzini aqlag'ay chu mast etkäy (Navoiy, SS). Ul labi maygun üzä
xatdür-mu bolmish äshkar//ya magar gui bargi üzrä bâsh chiqarmish
xärlar (Munis).
Käshkä yuklamasi istak, orzu kabi m a’nolam i bildiradi: Käshkä
ul kiin-oq elmish bolsa erdim ,... (QR). Yergä kirsam käshkä, chun
yetmäs ul äyg(a elik (Lutfiy). Xoja Yaxyä dedi: Bäbur mirzä / /
käshkä kelgäy edi ushbu arä (SHN ). Ey käshkä bolsa erdi meni
baxt-u davlatim (Muqimiy).
Käshke yuklamasi she’riy asarlarda käsh shaklida ham qo‘llan~
gan: Käsh hargiz bolmag‘ay erdim tirik//u m m i korgünchä buyaqhg*
erik (Navoiy, LT). Saba käsh erdi soz keltürsä metjä ul shakkar
labdin / / älurdim kämi shirin garchi bolsa tarxpaygeämi (Furqat).
Shäyad yuklam asi istak, taxm in, faraz kabi m a’nolarni
ifodalaydi: Shäyad uyqu kezümgä mayl etkäy / / andin äsäyishi
merjä yetkäy (Navoiy, SS). Yürüy beriy, shäyad qutulg‘ay'Siz (BN).
Arzimm aytay bädi sabäg'a/ / shäyadgapirgay ulgul qabägla (M uqimiy). Kechübdür-men, seni yär olsa shäyad deb, diyänmdin (Furqat).
Balki (balkim) yuklamasi m a’noni kuchaytirish, ta ’kidlab
ko‘rsatish uchun xizmat qiladi: Emdi bildim, räst ermish, balki
www.ziyouz.com kutubxonasi
kerditm koz bilà (Atoiy). Derlàr kim, sh e’rg‘a andâq mash’ufdur
kim, kündà on g (azai, balke arîuq aytur ermish (Navoiy, MN).
Novakâr-u châkar îamâm bu kishiniy bolur, balkipâdshâhimy taxtida ham bu hàsiyatdur (BN). Ulum ichrà gar rifati tâpsa âlim / /
qüur xâr, balkim giriftâri jâhil (Munis).
Goya yuklamasi bir ish-harakatni yoki voqea-hodisani boshqasiga o ‘xshatishda qo‘llanadi. Lekin bunda taxmin, faraz, noaniqlik m a’nosi b o ‘ladi: Pariyu âdami mundaq xob ermàs / / fa -
rishta gâya kektin inibtür (Lutfiy). Uî sipâhiyhq suvratida erdi va
eini hajv qüur erdi, goya emdi ikkâlàsidin mutabâid bolubîur (Navoiy,
M N). Oshal hâlda meqà andaq hàlat boldi kim, goya ki meqâ yaqi
bôshtin xudâ jâ n berdi (BN). Munisg‘a yetar dambadam àzârlar
andin //g o y a ki korülmish aya âzâr munâsib (Munis).
Undovlar
259-§. Yozuv yodgorliklarda qo‘llangan undovlar juda kam
sonni tashkil etadi.
Eski o‘zbek tilidagi undovlarning bir guruhi so‘zlovchining
tinglovchiga murojaati, xitob qilish, fikmi jalb etish kabi m a’nolami
ifodalaydi. Bular asosan quyidagilar: