Ko‘makchilar

Ahb yadig'a, sormas kimsa Zakirjdn Furqatni / / agarche aytadur
daim dud badi sabdlardin (Furqat).
XV asrdan boshlab garche boglovchisi ham ancha keng qo‘llangan bo‘lib, asosan she’riy asarlarda uchraydi: Garche sen dashnam eter-sen, men dudcht-men sdrja (Atoiy). Garche itldrga muldzim
bolmisham / / lek ul xayl uzrd hakim bolmisham (Navoiy, LT).
Chiqtilar barchasi shatulardin / / garche kop kaldi tdsh otrulardin
(SHN). Saba kash erdi sez kelturse merjd ulshakar labdin / / alurdim
kami shirin, garche bolsa talx payg‘dmi (Furqat).
Arche bog‘lovchisi XV asrdan keyingi davrlarga oid ba’zi she’­
riy asarlarda uchraydi: Latafatgulshamdagul kibisen sabza-vuxurram
qal/ / men arche dahr bag‘idin xazdn yafrdg‘i-dek bdrdim (Bobur).
Agarchand, garcAfl/u/bog‘lovchilari X VIII—X IX asrlarga oid
ayrim asarlarda uchraydi. Bular agarchande, agarchand ki, garchand ki, garchand kim kabi shakllarda ham q o ‘llangan: Qayu
shahrida kim bolsa hunarmand / / hama keldi, yiraq erdi agarchand (Furqat). in am boldi sizgd garchand Tdshkantdin / / bergdymu-dik degdnda Shayxantaxur fanus (M uqimiy). Agarchande bu
www.ziyouz.com kutubxonasi
yâna kelmasàq ham / / qihb maxzi tamâshâ birkelib ket (Furqat).
Agarchand ki Russiya xalqinm gimnaziya degân madrasasig'a bàribkelib yürsàm ham, ... (Furqat). Boisa kirâyi, tüshsàq purjinalik
kalaska/ / garchand kim, qüurlarguldâr, aràba qursin (Muqimiy).
H archand (kim) asosan XVI—XVIII asrlarga oid manbalarda
uchraydi: Harchand s a ÿ qûdi kim, Astrabàdni inisigà bermàkkà
rizp bolmadi (BN ). Harchand kim vârisi hâziryoq edi,... mâllanni
salim tapshurdi (BN). Harchand musulman bolurj tedim, qabul
qilmadilar (Sh.tar.). Harchand daru qildi, sihat tâpmadi (TN).
250-§. Chun, chu bogMovchilari bir so‘zning ikki xil ko‘rinishi b o ‘lib, vazifasi jihatdan bular o‘rtasida farq yo‘q. Farq shundaki, chun XV asrdan boshlab keng qo‘llangan bo‘lib, X III—XIV
asrlaiga oid m anbalarda ham uchraydi, chu esa XV asrdan boshlab
qo‘llangan b o lib , faqat she’riy asarlarda uchraydi.
Eski o ‘zbek tilida bu bog^ovchilar asosan quyidagi o‘rinlarda
qo‘l!angan:
a) sabab yoki sabab-natija mazmunidagi ergash gaplarni bosh
gap bilan bog‘Iaydi. Misollar:
Chun — Ibrâhimniq qutlug* eliki tegmàki birlà qamug‘ zuxam
bolur erdi, chun evniy tort burchi zàhir boldi (QR). Bizdin eshitsiin
emdi jahàn tâza qissalar / / chun kohna boldi Layli-yu Majnun
hikâyati (Sakkokiy). Umid ul kim, chun darvish kishi erdi, ba’zi
mustajab bolg(ay (Navoiy, M N). Adam ermas har kishi, gar eylàmàs
yâd Andijân / / chun musâfîr xàtirin eylab turar shâd Andijân
(Furqat);
chu — Ketti xiradim bashta, chu ul qashim kordüm (Lutfiy).
Tashqari meva chu bisyàroldi / / ichkâri xalq dilafkâroldi (SHN).
Men kim hamisha yig'lar edim, yiqti külgiidin / / sormaqg ‘a zahir
oldi chu nutqin zaràfti (M uqimiy);
b) payt ergash gapni bosh gap bilan bog‘laydi. Misollar:
chun — Chun tilesà ernhj, korünür shivasi shirin (Lutfiy). Chun
bu sozdin yana etti bir ây / / boldilar barhq el ban gadây (SHN ).
Chun bayan m a yrazig‘a yetkiirdi, hamma vaqt ul kazada olturub
saydi mahiy qüur ekün (Furqat);
www.ziyouz.com kutubxonasi
chu — Ketür, saqig‘, qadah xilvatda bir dam / / chu keltürdüq
eshikni bagHa mahkam (Navoiy, FSH). Chu Samarqandm âldi
Babur / / xalq arà tafriqa saldi Bâbur (SH N ). Chu yetdim huzuring‘a, qildiq itab/ / desüm har nechü emdi hah harab (M uqimiy).
Chun bog‘lovchisi ba’zan sodda gap tarkibida qo‘Ilanib, o‘xshatish, qiyoslash ma’nosini ifodalaydi: Sachib qânyàshi chun abribahân...
(Lutfiy). Aqa baqib kishnegây àg‘zw âchib chun ajdahâr (Muqimiy).