531
Kislota angidridlari. Sirka angidrid sintez qilish usullari.
Monokarbon
kislota angidridlaridan eng ko’p uchraydigani va qo’llaniladigani sirka angidrid
hisoblanadi. Sirka angidrid sirka kislota va ketendan SN
2
=C=O sintez qilinadi
(keten o’z navbatida sirka kislotaning yuqori
xaroratda degidratatsiyasi
mahsulotidir)
6
.
Keten – reaktsion qobiliyati o’ta yuqori bo’lgan o’ziga xos xususiyatli
birikma: metilen olish uchun manba hisoblanadi. Laboratoriyada atsetonni pirolizi
orqali olinadi va tezda sintezlarda qo’llanilishi talab etiladi.
Ikki asosli kislota angidridlari muhim ahamiyatga ega bo’lib, ular bilan
kelgusi boblarda tanishib chiqamiz.
Kislota angidridlarining reaktsiyalari.
Kislota angidridlari xlorangidridlar
uchun xos bo’lgan barcha kimyoviy o’zgarishlarga uchraydi; ularda bu reaktsiyalar
sekin boradi. Agar xlorangidridlar bilan reaktsiyalarda vodorod xlorid ajralsa,
kislota
angidridlari
bilan
reaktsiyalarda
karbon
kislota
molekulalariga
parchalanadi.
6
T.W. Graham
Solomons, Craig B. Fryhle, Scott A. Snyder. Organic chemistry. University of South Florida, Pacific
Lutheran University, Columbia University. 2014. – S. 789
CH
3
COOH
AlPO
4
CH
2
= C = O + H
2
O
keten
CH
2
= C = O + CH
3
COOH
keten
CH
3
– C
O
O
CH
3
– C
O
sirka kislota
sirka angidrid
CH
3
COCH
3
700 – 750
o
S
CH
4
+ CH
2
= C = O
keten
(RCO)
2
O
1. Kislota va uning hosilalariga o’tishi
+ HZ
R – C
O
Z
+ HCl
a) Kislota hosil bo’lishi. Gidroliz
+ HOH
CH
3
– C
O
OH
sirka kislota
(CH
3
CO)
2
O
2
sirka angidrid
532
Atsil guruhi saqlovchi birikmalar olishda ko’pincha
sirka angidriddan
foydalaniladi: u arzon, mavjud, kam uchuvchan va u bilan atsetil xloridga nisbatan
ishlash oson. Bundan tashqari sirka kislotasi bilan reaktsiyalarda agressiv bo’lgan
vodorod xlorid ajralmaydi. Undan sanoat miqyosida eterifikatsiya reaktsiyasi
yordamida polioksibirikmalar – uglevodlar, jumladan sellyuloza olish uchun
foydalaniladi.
AMIDLAR
Amidlarning sintez usullari.
Amidlar
ammiak kislotalar va uning
hosilalaridan olinadi. Ularning ayrimlari quyida berilgan.
b) Amidlar hosil qilish. Ammonoliz
(CH
3
CO)
2
O + 2NH
3
CH
3
– C
O
NH
2
amid
CH
3
– C
O
ONH
4
ammoniy asetat
+
sirka angidrid
2. Ketonlar hosil qilish. Fridel - Krafts bo’yicha atsillash
(RCO)
2
O + ArH
R – C
O
Ar
+ RCOOH
keton
AlCl
3
yoki lyuisning
boshqa kislotalari
v) Murakkab efirlar hosil qilish. Alkogoliz
(CH
3
CO)
2
O + CH
3
OH
sirka angidrid
CH
3
– C
O
OCH
3
metilasetat
CH
3
– C
O
OH
sirka kislota
+
Misol:
(CH
3
CO)
2
O +
sirka angidrid
CH
3
CH
3
H
3
C
AlCl
3
CH
3
CH
3
H
3
C
COCH
3
+ CH
3
COOH
mezitilen
metilmezitililketon
sirka kislota
CH
3
COCl + 2NH
3
CH
3
CONH
2
+ NH
4
Cl
AMIDLAR SINTEZ QILISH
1. Kislota xlorangidridlaridan olish
Misol:
– C
O
p-brombenzoilxlorid
Cl
+
Br
2 NH
3
– C
O
p-brombenzamid
NH
2
Br
+ NH
4
Cl
2. Ammoniy tuzlaridan olish
RCOOH + NH
3
RCOO
–
NH
4
+
t
o
RCONH
2
+ H
2
O
Misol:
n-C
17
H
35
COOH
NH
3
n-C
17
H
35
COO
–
NH
4
+
t
o
n-C
17
H
35
CONH
2
stearin kislota
ammoniy stearat
stearin kislota amidi
533
Ko’p
holatlarda
laboratoriya
sharoitida
amidlar
ammiak
va
xlorangidiridlarning (yoki kislota angidridlarining) ta’sirlashuvi orqali olinadi.
Sanoatda esa arzon bo’lgan ammoniyli tuzlardan foydalaniladi.
Amidlarning reaksiyalari.
Amidlar kislota yoki
asos eritmalari ishtirokida
qizdirilganda gidrolizlanadi. Reaktsiya natijasida ammiak va karbon kislota hosil
bo’ladi: bu ikki mahsulotning biri tuz holatida ajralishi mumkin, bu esa reaktsiya
muhitining asos yoki kislota ekanligi bilan bog’liq
7
.
Amidlarning muhim o’zgarishlaridan biri Gofman bo’yicha parchalanishidir.
Amidlarning gidrolizi.
Amidlarning gidrolizi
ON
2
-
guruhining
ON-
guruhiga
almashinishi bilan boruvchi nukleofil o’rin olish reaktsiyasidir.
Kislota
ishtirokidagi gidroliz, suvning protonlashgan amidga birikishi bosqichi orqali
amalga oshadi.
Gidroliz ishqoriy muhitda amalga oshirilganda kuchli nukleofil gidroksil-
ioni amid molekulasi bo’yicha xujum qiladi:
7
T.W. Graham Solomons, Craig B. Fryhle, Scott A. Snyder. Organic chemistry. University of South Florida, Pacific
Lutheran University, Columbia University. 2014. – S. 797
RCONH
2
+ H
2
O
AMIDLARNING REAKSIYALARI
H
+
OH
–
RCOOH
+ NH
4
+
RCOO
–
+ NH
3
1. Gidroliz
Misollar:
– C
O
benzamid
NH
2
+ H
2
SO
4
+ H
2
O
– C
O
benzoy kislota
OH
+ NH
4
HSO
4
+
–
CH
3
CH
2
CH
2
CONH
2
+ NaOH + H
2
O
CH
3
CH
Do'stlaringiz bilan baham: 
