Карбон кислоталарнинг функционал хосилалари

RCOOR
′
+ H
2
O
H
+ 
H
+ 
RCOOH + R
′
OH
R – C
O 
OR
′
 
+ 
H
+ 
R – C
OH
 
OR
′
 
+
+ 
H
2
O 
R – C – OR
′
 
OH 
+
OH
2 
I 
R – C – OR
′
 
OH 
OH
 
II 
+
H 
R – C
OH
 
OH 
+
R – C
O 
OH
 
+ R
′
 – OH 
+ H
+ 
spirt 
kislota 
murakkab efir 
R – C – OC
2
H
5
+ OH 
–

18
O 
R – C – OC
2
H
5
 
18
O
–

OH 
R – C +
–
OC
2
H
5
 
18
O 
OH 
I 
H
2
O 
R – C – OC
2
H
5
 
18
OH 
OH 
II 
H
2
O 
R – C – OC
2
H
5
 
18
OH 
O 
–

R – C +
–
OC
2
H
5
 
18
OH 
O 
III 
R – C – OC
2
H
5
+
18
OH
–

O 
R – C
O
18 
O
 
–
+ C
2
H
5
OH 
gidroliz mahsulotlari 
nishonlsngan
murakkab efir 
almashinish mahsuloti 
nishonlsngan
murakkab efir 
dastlabki modda 

---

540 
Ishqoriy gidrolizdagi kabi, reaktsiya oralig’ida tetraedrik intermediat yoki 
yanada aniqroq aytilganda bir necha intermediatlar hosil bo’ladi. Ularning hosil 
bo’lishi reaktsiyaning qaytar ekanligi bilan bog’liq. Agar faqat gidroliz nuqtai 
nazaridan qaralsa II oraliq birikmaning hosil bo’lishi shubhasiz, chunki bunda 
chiquvchi guruh bo’lib, kuchli asos xususiyatiga ega bo’lgan alkogolyat – ioni 
emas, balki kuchsiz asos molekulasi – spirt ajraladi. Agar eterifikatsiya reaktsiyasi 
bo’yicha qaralsa, II intermediat hosil bo’lish extimoli ko’proq, chunki u spirt va 
protonlashgan kislotalarning ta’sir mahsuloti hisoblanadi. 
Mexanizmni isbotlovchi omillar bizga tanish: bog’ uzilish holati 
RCO+OR
va 
RCO+OH 
18
O
nishonlanish orqali isbotlanadi; tetraedrik intermediatning mavjudligi 
karbonil guruhi kislorodi (murakkab efirdagi) va erituvchi orasidagi izotop 
almashinish orqali isbotlanadi. 
Pereeterifikatsiya. 
Eterfikatsiyada kislota spirt bilan nukleofil sifatida 
ta’sirlashadi; murakkab efirlarning gidrolizida spirt qoldig’i nukleofil reagent bilan 
almashinadi. Buni yodda saqlab murakkab efirlar molekulasidagi bir spirtni boshqa 
spirt bilan almashinishini taxmin qilish mumkin. Murakkab efirlarning bunday 
alkogoliz reaktsiyasi 
pereeterifikatsiya
deb ataladi. 
Pereeterifikatsiya katalizatori bo’lib, kislotalar – 
N
2
SO
4
, quruq 
HCl 
yoki 
asoslar odatda alkogolyat-ion xizmat qiladi. Bu ikki reaktsiyalarning mexanizmi 
yuqorida biz kuzatgan mexanizmlar bilan bir xil. Kislotalar ishtirokidagi 
pereeterifikatsiya uchun 
Asoslar ishtirokidagi pereeterifikatsiya uchun esa 
Pereeterifikatsiya jarayoni muvozanat reaktsiyasi hisoblanadi. Muvozanatni 
o’nga siljitish uchun olinishi maqsad qilingan efir tarkibigi spirtdan mo’l miqdor 
foydalanish talab etiladi yoki reaktsiya mahsulotlaridan biri reaktsion 
aralashmadan haydaladi. Sanoatda asosan keyingi usul qo’llanilib reaktsiyani 
oxirigacha yetkaziladi. 
Pereeterifikatsiya reaktsiyasining yaqqol namunasi sifatida, polivinil spirti 
olishni ko’rsatish mumking. Bu polimer, vinil spirtidan olinishi mumkin emas, 
RCOOR
′
+ R
′′
OH 
RCOOR
′′
 + R
′
OH 
H
+
 yoki OH 
–

R – C
O 
OR
′
 
+ 
H
+ 
R – C
OH
 
OR
′
 
+
+ 
R
′′
OH 
R – C – OR
′
 
OH 
+
OR
′′
 
H 
R – C – OR
′
 
OH 
OR
′′
 
II 
+
H 
R – C
OH
 
OR
′′
 
+
R – C
O 
OR
′′
 
+ R
′
 – OH 
+ H
+ 
A
 
spirt 
A
 
murakkab efir 
B
 
spirt 
B
 
murakkab efir 
R – C
O 
OR
′
 
A
 
murakkab efir 
+
–
OR
′′

R – C – OR
′
 
O
 –

OR
′′
 
B
 
alkogolyat 
R – C
O 
OR
′′
 
+ 
–
OR
′
 
B
 
murakkab efir 
A
 
alkogolyat 

---

541 
chunki vinil spirti beqaror va mavjud emas. Lekin uning efiri – vinilatsetat 
barqaror; uni sirka kislota va atsetilendan simob sulfat ishtirokida sintez qilinadi. 
Vinilatsetilenni polimerlab polivinil spirti ishlab chiqariladi. 
Polivinilatsetat molekulasida minglab atsetat guruhlari bo’lsada, ularning har 
biri efirlar uchun xos bo’lgan reaktsiyalarga kirishishi mumkin. Masalan, sulfat 
kislota ishtirokida polivinilatsetat va metil spirti (t
qay
=65
o
S) teng miqdordagi 
metilatsetat va polivinil spirti muvozanatida saqlanishi isbotlangan; agar reaktsion 
aralashma 57 – 59
o
S xaroratda qizdirilsa, aralashmaning past xaroratda qaynovchi 
komponenti – metilatsetat (t
qay
=57
o
S) haydaladi va reaktsiyaning oxirigacha 
borishini ko’rish mumkin. 
Bunda hosil bo’luvchi polivinil spirti suvda eruvchi qoplama sifatida 
ishlatiladi va ba’zi polimerlarni sintez qilishda oraliq mahsulot hisoblanadi. 
Murakkab efirlar ammonolizi.
Murakkab efirlarni ammiak bilan qayta 
ishlash odatda etil spirti erituvchiligida amalga oshiriladi va amidlar hosil bo’lishi 
bilan yakunlanadi. Bu reaktsiya elektronlarga taqchil bo’lgan uglerod atomi 
bo’yicha asos – ammiakning nukleofil xujumidir, natijada oksialkil 
-O
R′
guruhi 
NH
2
-
guruhiga almashinadi.
 
Murakkab efirlarning Grinyar reaktivi bilan reaktsiyalari. 
Karbon 
kislotlarning Grinyar reaktivi bilan reaktsiyalari uchlamchi spirtlar olishda muhim 
ahamiyatga ega. Aldegid va ketonlar bilan reaktsiyasi kabi, nukleofil (asos) alkil 
yoki aril guruhi Grinyar reaktividagi, karbonil guruhidagi elektronlar taqchil 
uglerod atomiga birikadi. Alkoksi-guruhining keyingi eliminirlanishi keton hosil 
bo’lishiga olib kelar edi (ayrim sharoitlarda ketonlar hosil bo’lishi aniqlangan). 
Lekin, bizga ma’lumki ketonlar Grinyar reaktivi bilan oson ta’sirlashadi va 
uchlamchi-spirtlar hosil qiladi: biz kuzatayotgan holatlarda Grinyar reaktivining 
birikishidan uchlamchi-spirtlarni hosil bo’lishini ko’rish mumkin. 
CH
3
 – C
O 
OCH
2
CH
3 
etilasetat 
+ NH
3 
CH
3
 – C
O 
NH
2 
asetamid 
+ CH
3
CH
2
OH
 
HC 
≡
 CH + CH
3
COOH 
H
2
SO
4 
H
2
C = CH – O – COCH
3
 
vinilasetat 
vinilasetat 
CH
3
 – C
O 
OCH = CH
2 
polimtrizatsiya 
∼
 CH
2
 – CH – CH
2
 – CH – CH
2
 – CH 
∼

O 
C = O
CH
3
 
O 
C = O
CH
3
 
O 
C = O
CH
3
 
polivinilasetat 
∼
 CH
2
 – CH – CH
2
 – CH – CH
2
 – CH 
∼
 
O 
C = O
CH