Jyul Vern, «O‘n besh yoshli kapitan». «Yangi asr avlodi»

376
Jyul Vern
gi, asosiy qahramon lari – yosh kapitan Dik Send va negr 
Gerkuleslardagi jasorat va olijanoblik xislatlari kitobning 
birinchi sahifalaridan boshlaboq kitobxonlarni o‘ziga 
maftun qiladi. Bu qahramonlar har qanday qiyinchiliklar 
oldida to‘xtalib qolmay, har qadamda jon fido qilishga 
tayyor turib, o‘zlarini ham, himoyasiz qolgan sheriklarini 
ham – missis Ueldon va uning kichkina o‘g‘li Jek, ajoyib 
parishonxayol olim Benedikt tog‘ani ham muqarrar bo‘lib 
qolgan o‘lim xavfidan qutqazib olishning hech iloji yo‘qdek 
ko‘ringan paytlarda ham favqulodda ziyraklik va mardlik 
ko‘rsatadilar.
Odatda, Jyul Vern asarlarida qahramonlardagi favqu-
lodda sarguzashtlar, ularning dastlabki niyatlarini amalga 
oshirishga halal beruvchi tasodiflar va to‘sqinliklar tufayli 
vujudga keladi. Yarim yil mobaynidagina (voqea 1873-yil 
fevralidan iyul oxirigacha davom etdi) qahramonlar ochiq 
dengizda va ekvatorial Afrika ichkarisida o‘nlab ajoyib 
sarguzashtlarni boshdan kechiradilar.
Bu joylarga ular o‘z ixtiyorlaridan tashqari, o‘taketgan 
jinoyatchi-qulfurush, niyati buzuq Negoroning aldovi bilan 
kelib qoladilar.
Romanning markazida tarbiya uyida o‘sgan, yoshlik 
chog‘idan muhtojlik va yo‘qchilik jabrini tortgan, jasur 
Dik Send obrazi turadi.
Sharoitning taqozosi bilan o‘n besh yoshli yigitcha kema 
kapitani bo‘lib qoladi.
Yosh kapitanning kemachilik sohasidagi nazariy bilimi 
yetarli bo‘lmasa-da, u dengizdagi qiyin safar vaqtida o‘z 
amaliy hunarini juda mohirona ishlatib, o‘ziga ishonib 
topshirilgan kema komandasini va yo‘lovchilarni bir necha 
marta halokatdan qutqazib qoladi.
Xatarlar va to‘sqinliklar ichida Dik Sendning irodasi 
chiniqadi va xarakteri mustahkamlashadi.
O‘z sheriklari bilan Afrika changalzor-o‘rmonlari ichida 
kezib yurar ekan, u har qadamda sabot va matonat ko‘rsa-
tadi; sheriklarining boshiga kulfat tushganida Dik Send, 
o‘zi ham shu mahalda qil ustida turganiga qaramasdan, 
avvalo, ularni qutqazish payidan bo‘ladi.

---

377
«O‘n besh yoshli kapitan»
Dik Sendning xarakteridagi eng yaxshi xislatlar – 
g‘ayrat, iroda kuchi, jasorat, sabot va mato nat, adolat 
va olijanoblik xislatlari uni Jyul Vernning eng sevgan va 
sodda qahramonlaridan biri qilib qo‘yganligi bejiz emas.
Jyul Vernning boshqa romanlaridagi kabi «O‘n besh 
yoshli kapitan»ida ham biz juda ko‘p va turli-tuman ilmiy 
ma’lumotlarni uchratamizki, bular hikoyaning umumiy 
jozibadorlik kuchini hech bir kamaytirmaydi. Masalan, 
entomologiya sohasidan qiziq ma’lumotlar, dengizchilik 
ishidan, kit ovlash kasbidan ma’lumotlar, tropik Afrika-
ning o‘simliklari va hayvonot dunyosining chiroyli tasviri 
va jumladan, qirchumolilarning hayoti haqida Benedikt 
tog‘aning leksiyasi va hokazolar.
Bu romanning eng muhim vazifalaridan biri (ju da ham 
qadim zamondagi emas, balki XIX asrning yetmishinchi 
yillaridagi) dahshatli qul savdosi to‘g‘risida, bosib olgan 
joylariga o‘zlari bilan birga o‘lim va qullik keltiruvchi oq 
«sivilizatorlar»ning negr qabilalarini qirib yuborayotgan-
liklari to‘g‘risida kitobxonlarga haqqoniy bir tushuncha 
berishdan iboratdir.
Jyul Vern o‘z g‘azab va nafratini yashirmay, qul sav-
dogarlarining dahshatli yovuzliklarini tasvirlabgina qol-
masdan, balki yevropaliklar tomonidan bu boy qit’ani 
topish va mustamlaka qilish tarixiga, XV asrdan boshlab 
to shu roman yozilgan 1878-yillargacha bo‘lgan davrga 
oid epizodlarni ham yo‘l-yo‘lakay tasvirlaydi.
«O‘n besh yoshli kapitan» romanida Livingston, Kame-
ron, Stenli va shu kabi boshqa tekshiruvchi-sayyohlarning 
Janubiy Afrikaga qilgan sayohatlari tarixiga anchagina joy 
berilgan. 1873-yilning 1-mayida Bangveolo ko‘li qirg‘oqla-
rida vafot etgan Livingstonning fojiali qismati romandagi 
voqealarning borishi bilan bevosita bog‘langan.
Shafqatsiz ablah qul savdogarlari – portu galiyalik 
Negoro va Koimbra, o‘z xalqiga xiyonat qilgan negr Al-
vets, amerikalik Gerris va arab Ibn Homislarning yovuz 
basharalari muallif tomonidan o‘ylab chiqarilgan narsalar 
emas. Afrikadagi qul oldi-sotdisining o‘zi Jyul Vern kabi 

---

378
Jyul Vern
yozuvchining ham juda joy xayolidan oshib tushadigan 
voqeadir.
Afrikani mustamlaka qilish kabi vahshiyona tadbirlar-
ning bariga tarix guvoh. Shuni aytib o‘tish kerakki, qul 
savdogari Alvetsning siymosi uydirma obraz emas. O‘n 
minglab odamlarning qirilib ketishiga sababchi bo‘lgan 
Alvets haqiqatda o‘tgan odam. Bu ablah to‘g‘risida ma’lu-
motni Jyul Vern sayyoh Kameronning «Yer yuzi» nomli 
kitobidan olganligini o‘zi ko‘rsatib o‘tadi...
Jyul Vernning «O‘n besh yoshli kapitan»i bosilib chiqqa-
nidan beri yuz yildan ko‘proq vaqt o‘tdi.
Jyul Vernning XIX asrdagi mustamlaka xalqlarining 
og‘ir ahvolini haqqoniy ravishda tasvirlab bergan «O‘n besh 
yoshli kapitan» romani kitobxonlarimizda imperialistik 
tuzumga nisbatan nafrat tuyg‘usini, hozir o‘z qonuniy 
huquqlari uchun kurash olib borayotgan xalqlarni hur-
matlash tuyg‘usini tarbiyalashga yordam qiladi.
Tarjimondan

---

379
«O‘n besh yoshli kapitan»