Жойда картасиз ориентирлаш ва нишонни кўрсатиш жойда ориентирлашнинг моҳияти ва усуллари

ЖОЙДА КАРТАСИЗ ОРИЕНТИРЛАШ ВА НИШОННИ КЎРСАТИШ

9.1. Жойда ориентирлашнинг моҳияти ва усуллари

Жойда ориентирлаш бўлинма командирларининг жанговар фаолиятида муҳим аҳамиятга эгадир. У бўлин-маларга жанговар вазифа қўйишда, йўналиш ҳарака-тини сақташда, жангда эришилган марраларни ва ни-шоннинг ўрнини аниқташда ҳамда нишонни кўрса-тиш ва бўлинмаларни бошқаришда зарурдир.

Жойни ўрганиш, жойда карта билан ишлаш ва бош-қа шу каби ишларда дастлаб, горизонт томонларини (шимол, жануб, шарқ, ғарб) йўналишларини ҳамда атрофдаги предметларга нисбатан турган нуқтанинг ўрнини аниқлаш керак бўлади. Бунга ориентирлаш де-йилади.

Жойда ориентирлаш усуллари. Жойда топографик карта, аэрофотосуратлар, жанговар ва штаб машина-ларда ўрнатилган навигацион аппаратуралар ёрдамида ориентирлаш мумкин. Жанговар ҳолатда ориентирлашнинг оддий усуллардан, яъни компас бўйича осмонда-ги ёритгичлар ва маҳаллий предметлар аломатидан кенг қўлланилади.

Бўлинма командирлари жойда компас ёрдамида кар-та бўйича ориентирлашни бажарадилар. Бу ориентир-лашнинг асосий усули ҳисобланади. Ориентирлар етар-ли бўлмаган ёки жиддий ўзгаришлар бўлган жойларда аэрофотосуратлар билан ориентирлаш нисбатан афзал-роқдир. Чунки бунда картага нисбатан маҳаллий пред-метлар ва рельефнинг майда деталлари батафсил кўрса-тилган бўлиб, ўзи турган жойни ва йўналиш ҳаракатини аниқ ташкил этиш ва тез топишга имкон беради. Кечаси ҳаракатланаётган пайтда ёки ориентирлар бўлма-ган жойда ҳаракатланиш олдиндан карта ёки фотосу-рат ёрдамида тайёрланган азимут бўйича амалга оши-рилади. Бу энг ишончли ориентирлаш усули ҳисобла-нади.

Жойни мураккаб шароитда кўриш қийин бўлганда навигацион аппаратуралар ёрдамида ориентирлаш энг ишончли ва аниқ бўлади. У ҳар қандай вазиятда ҳам ўзи турган жойнинг координатасини ҳаракат йўнали-шининг дирекцион бурчагини ҳамда маршрутнинг охир-ги пунктигача бўлган йўналишнинг дирекцион бурча-гини ҳам аниқлайди.

Ориентирлашнинг оддий усуллари компас ёрдами-да, осмон ёриткичлари ва маҳаллий предметлар ало-мати бўйича горизонт томонларини ва йўналиш ҳара-катини аниқлашда қўлланилади.

Жойда ориентирлаш умумий ва детал шаклида бўли-ши мумкин.





9.2-расм. Ҳаракат маршрути схемаси

Умумий ориентирлаш тахминан бўлса ҳам ўз ўрни-ни аниқлаш, охирги пунктгача етиб олиш учун зарур ҳаракат йўналиши ва вақтни ифодалайди. Бундай ори-ентирлаш, кўпинча картаси бўлмаган машина экипаж-ларининг марш пайтида карта ўрнига маршрут схема-си (9.2-расм) ёки аҳоли пунктлари рўйхати ва бошқа ориентирларнинг масофасини кўрсатилиши билан ифо-даланилади. Марш пайтида ҳар доим ҳаракат вақтига, схема бўйича босиб ўтилган масофани машина спидо-метри билан ҳамда аҳоли пунктлари ва бошқа ориен-

тирлар босиб ўтганлигини текшириб бориш зарур бў-лади.

Детал шаклида ориентирлаш ўз ўрнини, ҳар хил объектлар жойлашувини ва ҳаракат йўналишини тўғри аниқдашга асосланади. У душманнинг жойлашган ери-ни разведка қилиш натижаларини, етиб борган марра-ларини, нишонни кўрсатиш, азимут бўйича юриш ва бошқа ҳолатларни картага туширишни ўз ичига олади. Аниқ ориентирлаш эса карта, аэрофотосурат ва нави-гацион аппаратуралар ёрдамида бажарилади.

9.2. Ориентирларни танлаш ва улардан фойдаланиш

Маҳаллий предметлар ва рельеф формаларига нис-батан ўз ўрнини, объектлар ва нишонлар жойлашуви-ни ҳамда ҳаракат йўналишини кўрсатилишига ориен-тирлар дейилади. Улар одатда тузилиши, рангги ва бошқа предметлардан фарҚ қилиши билан характерла-нади.

Ориентирлар майдонли, чизиқли ва нуқтали бўли-ши мумкин.

Майдонли ориентирларга аҳоли пунктлари, ўсим-ликлар массиви, дарахтзорлар, кўллар, сув омборлари кириши мумкин. Бундай ориентирлар жойни ўрганиш-дан ёдда осон сақлаш мумкин.

Чизиқли ориентирларга одатда чизиқли давом этувчи маҳаллий предметлар мисол бўла олиши мумкин, ма-салан, йўллар, дарёлар, каналлар, электр узатгич тар-моқтари ва ҳ.к. лар.

Нуқтали ориентирларга майдони кичик бўлган ма-ҳаллий предметлар ва рельеф формалари киради. Бу-лар мисолига гумбаз типидаги қурилишлар, завод ва фабрикалар трубалари, ретрянсляторлар, чорраҳалар, ҳар хил чуқурликлар, кўприклар ва бошқалар. Бун-дай ориентирлардан асосан ўз ўрнини аниқ белги-лаш учун, ўқ отиш секторларини белгилаш, нишон-ни жойлашиши ва кузатишни ташкил этишда фой-даланилади.

Бўлинмаларни ориентирлар билан таъминлаш, жой-да ориентирларни тўғри танлашга боғлиқ бўлади. Кун-дузи шундай ориентирлар танлаш керакки, ҳаракат йўналишини сақлаш пайтида ориентирларга яқин кел-ганда уларни осон ажратиш мумкин бўлсин, масалан,якка турган дарахт, гумбаз типидаги қурилишлар ва бошқалар, яъни асосан нуқгали ориентирлардир. Ҳара-кат давомида янги ориентирлар танланади. Кўриниш чекланган вақгда ҳаракатланиш асосан чизиқли ори-ентирлар бўйича амалга оширилади.

Ориентирлар жанговар ҳолатда ўз ўрнини ва ҳара-кат йўналишини аниқяаш қаторида нишонни кўрса-тиш ва бўлинмаларни бошқаришда ҳам фойдаланила-ди. Зарур бўлган шароитда бўлинма командирлари қўшимча ориентирлар ҳам танлаши мумкин. Ориен-тирлар сифатида мустаҳкам бўлган маҳаллий предмет-лар ва рельеф формалари жанг пайтида йўқолмайди-ган предметлар танлаши, масалан, баландликлар, чор-раҳалар, тепаликлар ва бошқалар.

Ориентирларни тез ва аниқ топиш учун фронт ва чуқурлик бўйича бир меъёрда танлаш зарур бўлади. Тан-ланган ориентирлар чапдан ўнгга қараб, ўзидан мар-ралар томон, яъни душман томонига қараб тартиб ра-қами билан белгиланади. Ҳар бир ориентир ўзининг ташқи кўриниши ва тузилишига қараб шартли номи билан белгиланди, масалан, «Ясси» — баландлик, «Са-риқ» — жарлик, «Номсиз» — тепалик.

Бўлинма командири ориентирлар бўйича ўз бўлин-масига вазифа қўяди. Масалан, «сектордаги кузатувчи-га: ўнгда иккинчи ориентир «Ясси»— баландлик, чап-даги учунчи ориентир «Сариқ»— жарлик» ёки «Ўқ отиш сектори: ўнгдаги бешинчи ориентир — синган дарахт, чапдаги биринчи ориентир — «Узун»— дарахтзор».

9.3. Жойда нишонни курсатиш

Жойда тез ва аниқ нишонни кўрсатиш ва ориен-тирни белгилаш бўлинмаларни бошқариш ва ўқ отиш-да муҳим аҳамиятга эга. Нишонни кўрсатиш бевосита жойда, картада ва аэрофотосуратда кўрсатилади.

Жойда нишоннинг ўрни аниқ, қисқа ва равшан кўрсатилади. Нишонни узатувчи ва қабул қилувчи уму-мий ориентирларга уларнинг жойланишларини аниқ белгилашлари, жойдаги объектларнинг кодига эга бў-лишлари керак. Жойда нишонни кўрсатиш ҳар хил усуллар билан бажарилади:

Ориентирдан нишонгача бўлган узоқлик ва унинг азимути ва ҳаракат йўналиши бўйича азимут кўрсаткичи (гумбаз бурчак ўлчагичи) бўйича ракета сигнали бўйича бажарилади.

Ориентирдан нишонни кўрсатиш — энг кўп қўлла-ниладиган усулдир. Олдин нишонга яқин бўлган ори-ентир айтилади, сўнг ориентирга бўлган йўналиш бур-чаги ва нишонга бўлган йўналиш мингдан бир бир-ликда ва ориентирдан нишонгача бўлган узоқлик метр-да кўрсатилади. Масалан, «Ориентир иккинчи, ўнгга қирқ, икки юз узоқликда, алоҳида бутада — пулемёт». Агар у нишонни кузатувчи ва қабул қилувчи кузатиш асбоблари билан жиҳозланган бўлса, у ҳолда ориен-тирдан нишонгача бўлган узоқликни метрда эмас, балки улар орасидаги вертикал бурчак «мингдан бир» бир-ликда кўрсатилиши мумкин. Масалан, «бешинчи ори-ентир, чапга ўттиз, ўнг окопда жанговар машина». Яхши кўринмас нишонлар кетма-кет кўрсатилади - олдин яхши кўринадиган предмет, кейин предметдан нишон-гача, масалан, «Учинчи ориентир, чапга йигирма син-ган дарахт, икки юз узоқликда — якка бута, ўнгроқ-да — кузатувчи».

Нишонгача бўлган узоқлик ва унинг азимути. Ни-шонгача бўлган йўналиш азимутини компас ёрдамида градусда, масофани эса кузатиш асбоблари ёрдамида ёки кўз билан чамалаб метрда аниқланади. Олинган маълумотлар қуйидагича узатилади. Масалан, «Азимут ўттиз беш, узоқлик олти юз — окопда танк». Бу усул кўпинча ориентирлар кам бўлган жойларда қўллани-лади.

Ҳаракат йўналиши. Ҳаракат йўналиши бўйича ма-софа метрда кўрсатилади, сўнгра ҳаракат йўналиши-дан нишонгача: «Тўғрига саккиз юз, ўнга уч юз — ПТУР жанговар машинаси».

Азимутал кўрсаткичи (гумбаздаги бурчак ўлчаги-чи) бўйича. Прицел бурчагини нишонга мослашти-риб, азимутал кўрсаткичи қиймати нишон йўналиши б£йича узоқлиги ва номи доклад қилинади, масалан, «Уттиз беш нол — нол, дарахтзор четида танкка қар-ши тўп, етти юз».

Нишонга қараб тупни йуналтириш. Бу усул узатувчи ва қабул қилувчи ёнма-ён жойлашганда қўлланилади. Бу ҳолда тўп нишонга йўналтирилиб, нишоннинг номи ва унгача бўлган узоқлиги метрда кўрсатилади. Маса-лан, «Бронетранспортёр, беш юз».

Трассир ўқи ва сигнал ракетаси усули. Бу нишонни кўрсатиш усулида, аввал ўқ узиш тартиби ва узунлиги ( ракета рангги) белгиланади, сигнал қабул қилиш учун кузатувчи ажратилади ва у сигнал бўйича маълу-мот беради.

9.4. Горизонт томонларининг йўналишини аниқлаш

Горизонт томонлари йўналиши бир-бирига боғлиқ-дир (9.2.-расм). Агар горизонтнинг бир томони маъ-лум бўлса, масалан, шимол томони унинг қарама-қарши томони жануб, ўнг томони - шарқ, чапи — ғарб бўлади. Баъзи ҳолларда ҳаракат йўналишини чи-зиқли объектлар ва чегаралар жойлашишини кўрса-тишда горизонт томонларининг бралиқ йўналишидан фойдаланилади.

9.3-шакл. - Горизонт томонларининг бир-бирига нисбатан жойла-шиши.

Масалан: «Жануби — ғарб йўналиши бўйича ҳа-ракатлансин» ёки «Номсиз» баландлигидан чегара 1650 м шимол — шимоли-ғарбдан ўтади».

Жойда топографик ориентирлаш тартиби қуйида жадвал шаклида берилган.

Горизонт томон йўналиши компас, осмон ёрит-кичлари, маҳаллий предметларцинг баъзи бир белги-лари билан аниқланади.

Компас билан горизонт томонларни аниқлаш 3.2-§ да келтирилган.

Маълумки, ер юзасининг ҳар бир нуқтасида гори-зонт томонлари, шу нуқтадан ўтказилган меридиан йўналиши билан аниқланади.

Демак, ер юзасининг бирон нуқтасида горизонт то-монларини топиш учун шу нуқтада меридиан йўнали-шини аниқяаш керак.