Ызбекистон республикаси кишлок ва сув хужалиги вазирлиги

7-МАВЗУ: ВЕГЕТАТИВ АЪЗОЛАР: ИЛДИЗНИНГ ВАЗИФАСИ ВА МОРФОЛОГИК ТУЗИЛИШИ
Режа:

1. 
   Илдиз ва унинг хусусиятлари.
   
2. 
   Илдиз системаси ва унинг классификацияси.
   
3. 
   Илдиз метоморфози.
   

Адабиётлар: 1, 2, 3.
1. Илдиз ўсиши чегараланмаган, асосий вегетатив орган ћисобланади. Илдиз риневидлар, псилофитлар ва мохсимонлардан ташќари барча юксак ўсимликлар учун хосдир. Бу ўсимликларда илдиз вазифасини ризоидлар бажаради. Илдиз юксак ўсимликларнинг айрим вакиллари: шумѓия ва зарпечакда бўлмайди. Уларнинг паразитлик билан ћаёт кечириши илдизни йўќолишиги олиб келган.
Илдиз поядан ќуйидаги белгилари билан фарќ ќилади:
1. Ернинг магнит майдонининг тортиш кучига ќараб интилиб ўсади.
2. Гидротропизм ходисаси яхши ифодаланган.
3. Ўсиш конуси илдиз ќини билан ўралган.
4. Илдиз хеч ќачон барг ћосил ќилмайди.
Ўсимлик ћаётида илдиз ќуйидаги физиологик ва маханик вазифани бажаради.
1. Тупроќдан сув ва унда эриган минерал моддаларни ќабул ќилади. Бу вазифани илдизнинг бирламчи тузилишга эга бўлган ёш ќисмлари, илдиз тукчалари ва микориза хасил ќилган ќисми амалга оширади.
2. Ўсимликни тупроќќа бириктириб туради. Натижада ўзига хос мустахкамлик амалга ошади. Масалан 4 ойлик маккажўхорини суѓириб олиш учун 130 кг куч керак бўлади.
3. Органик моддаларни синтез ќилади.
4. Ўсимликни тупроќдаги микроорганизмлар билан муносабати амалга ошади.
5. Запас озиќ моддаларни тўпланишига хизмат ќилади. Масалан: сабзи, лавлаги, турп, шолѓомда ва ћокозо.
6. Вегетатив кўпайишга хизмат ќилади.
Илдизнинг тупроќда тарќалишига ќараб юзада жойлашган, чуќурда жойлашган гурућларга ажратиш мумкин.
А. П. Модестов фикрича, маккажухори, буѓдой, сули каби ўсимлик илдизлари 200-250 см, кунгабоќар ва лавлаги 270-280, беда 10-15 м, янтоќда ундан ћам чуќурда жойлашади. Бир туп кузги буѓдой илдизи узунлиги 600 км, ён ва илдиз тукчалари билан биргаликда 10000 км узунликни 200 м² юзани ташкил ќилади.
Илдизнинг чуќурликда жойлашиш хусусиятини ўсимликка агротехник ишлов беришда назарда тутиш лозим.
2. Илдиз системасини классификация ќилишда унинг келиб чиќиши, шохланиши ва морфологик тузилиши назарда тутилади.
Келиб чиќишига кўра илдизлар 3 гурућга бўлинади. 1. Асосий илдиз. 2. Ён илдиз. 3.Ќўшимча илдизлар.
Асосий илдиз уруѓнинг муртак ќисмидаги муртак илдизчасининг ривожланишидан ћосил бўлади. Асосий илдиздан ћосил бўладиган илдизларни биринчи тартибли ён илдизлар, биринчи тартиблидан ћосил бўлганларни иккинчи тартибли, учинчи тартибли ва ћоказо. ќушимча илдизлар ер ости ўзгарган новдалар, пиёзбошлар, туганаклар ва илдизпоялардан ћосил бўлади.
Асосий, ќушимча ва ён илдизлар ўсимликнинг илдиз системасини ћосил ќилади. Тузилишига кўра ўќ ва попук илдизлар ћосил бўлади. Ўќ илдиз икки паллали ўсимликлар учун хос бўлиб унда асосий илидз яхши ривожланган бўлади. Попук илдизда асосий илдиз яхши ривожланмайди, унинг ўрнига ён илдизлар тараќќий этган бўлади. Бундай илдизлар бир паллали ўсимликлар учун хосдир.
Илдиз типларини аниќлашда унинг сув ва унда эриган минерал моддаларни ќаердан олиши назарда тутилади. Шунинг учун ќуйидаги типлар мавжуд.

1. 
   Ер ости илдизлар.
   
2. 
   Сув илдизлари.
   
3. 
   Ћаво илдизлари.
   
4. 
   Гаустории- сурувчи илдизлар.
   

70% дан ортиќ ўсимликлар ер ости илдизларини ћосил ќилади. Бундай илдизлар асосан тупроќда жойлашган бўлади.
Сув илдизлари сув ќатламида жойлашиб хеч ќачон сув тагига етмайди. Масалан: ряска, лягушатник ва ћоказо.
Ћаво илидзлари ћавода жойлашган бўлиб атмосферадаги намни ўзлаштиради. Бундай илдизлар нам тропик ўрмонларда яшовчи эпифит ўсимликларда кузатилади.
Гаустория- сўрѓич илдизлар паразит ўсимликлар зарпечак ва шумѓуя учун хосдир.