6 CO162 + 12H2O18 ——— C6H12O6 + 6O182 + 6H2O ХЛОРОФИЛЛ Ер шаридаги ўсимликлар фотосинтез натижасида ћар йили 120 миллиард тонна органик модда ћосил ќилади (бунинг кўпроѓи денгиз ва океан ўсимликларига тўѓри келади, бу жараёнда 200 миллиард тонна СО2 кабул ќилиниб, ћавога 145 миллиард тоннага яќин яќин эркин кислород ажратилади.
Ўсимликларда нафас олиш жараёни ћам ўтади. Нафас олиш жараёнида ажралиб чиќќан энергия эндодермик реакциялар учун, яъни ўсиш, ћаракатланиш, ривожланиш ва шу каби ћаётий босќичлар учун сарф бўлади. Нафас олишни ќуйидаги умумий формула билан ифодаланади.
C6 H12O6 + O2 = 6CO2 + 6H2O 674 ккал.
Бу жараён бошќача диссимиляция деб ћам аталади.
Саволлар:
Ядронинг вазифаси ва таркиби
Адабиётлар: 1, 2, 3. 1. Ўсимликларнинг танаси ћар хил тўќималардан ташкил топган бўлади.Шакли жићатидан ўхшаш бўлган бир ёки бир неча хил вазифани бажарадиган хужайралар гурућига тўќима дейилади. Тўќималар шаклига кўра 2 хил бўлади. Паренхиматик ва прозенхиматик. Паренхиматик хужайралардан ташкил топган тўќималар, паренхиматик тўќималар, прозенхиматик хужайралардан ташкил топган тўќималар, прозенхиматик тўќималар дейилади. 2.Тўќималар келиб чиќишига кўра 2 та катта гурућга бўлинади.
1. Эмбрионал- ћосил ќилувчи тўќималар. 2.Доимий тўќималар. Ћосил ќилувчи тўќималарни хужайрасини ядроси йирик, тез- тез бўлиниш хусусиятига эга бўлади. Ћосил ќилувчи тўќимадан вужудга келган хужайралар аввал ўсади, сунгра маълум шаклга ќириб, доимий тўќимани ћосил ќилади. Бу тўќима кейинчалик яшай беради ва кам ўзгаради ёки нобуд бўлади. Ћосил ќилувчи тўќимани ўзи келиб чиќишига кўра 2 хил бўлади.
Бирламчи ћосил ќилувчи тўќима- прокамбий
Иккиламчи ћосил ќилувчи тўќима- камбий
Прокамбий тўќимаси ўсимлик органларининг ўсиш нуќталарида илдизнинг ва поянинг учида, яъни ўсиш конусида бўлади. Ўсиш конусидаги хужайраларнинг бўлиниши ћисобига илдиз ва поя бўйига ўсади. Бирламчи ћосил ќилувчи тўќима (меристема) ўсиш конусининг энг учида жойлашган битта дастлабки хужайранинг кетма- кет бўлиниши натижасида ривожланади. Кейинчалик бу хужайрадан келиб чиќишга кўра бирламчи ћисобланган ћар хил тўќималар ажралади. Бирламчи меристемадан чўзик ва ингичка хужайралар гурући ћам ажралиб чика бошлайди ва улар ўсиш конусидаги бирмунча пастда жойлашади. Ћар томонга ќараб зўр бериб бўлиниш хусусиятига эга бўлган хужайранинг бу группаси прокамбий деб аталади Прокамбий хужайранинг зўр бериб бўлиниши натижасида кейинчалик ўтказувчи ва маханик функцияни бажарувчи иккита доимий тўќима, бирламчи ёгочлик, яъни ксилема ва бирламчи луб, яъни флоэма ћосил бўлади.
Прокамбий тўќимаси асосан бир паллали ўсимликларда учрайди. Бирламчи ёгочлик ва бирламчи лубни ћосил ќилгандан кейин бир паллали ўсимликларда ўзи йўќ бўлиб кетади. Икки паллали ўсимликларда эса ёшлик ваќтида бўлади. Бирламчи ёгочликни ва бирламчи лубни ћосил ќилиб ўзи йўќола боради. Йўќолиб бораётган бир ќисм прокамбий хужайраларини ќайта бўлиниб кўпайишидан камбий тўќимаси вужудга келади. Камбий тўќимаси ћосил ќилишда давом этади ва четга томон иккиламчи луб, марказга томон иккиламчи ёгочлик катланаверади. Натижада икки паллали ўсимликларни ўќ органлари ўсиб, йўѓонлашаверади. Йиллик ћалќалар камбий тўќимасининг фаолияти туфайли, вужудга келади. Алоћида ќопловчи тўќима- пўкак ћосил ќилувчи пўкак камбий ћам иккиламчи ћосил ќилувчи тўќимага киради.
Ћосил ќилувчи тўќималар ўсимликлар ћаётида мућим рол ўйнайди, чунки уларнинг иштирокисиз ўсимликлар ўсмайди ва янги органлар ћосил ќилмайди.
Ћосил ќилувчи тўќималар ўсимликларда жойлашган ўрнига кўра 4 хил бўлади. 1) Тепа- апикаль меристема. 2) Интеркаляр меристема. 3)Ён меристема. 4) Яра меристемалари.
3. Доимий тўќималар бажарадиган вазифасига кўра 5 хил бўлади. 1)Копловчи. 2) Асосий. 3) Маханик. 4) Ўтказувчи. 5) Ажратувчи тўќималар.
Ќопловчи тўќиманинг вазифаси ўсимликлар танасини энг ташќи томондан ќоплаб туриб, уларни табиатнинг ноќулай омиллари таъсиридан асраш, ћамда зарарли микроорганизмларни уларнинг ички ќисмларига киришдан саќлаш.
Ќопловчи тўќималар келиб чиќишига кўра 2 хил бўлади. 1) Бирламчи ќопловчи тўќима- эпидерма. 2) Иккиламчи ќопловчи тўќима- перидерма. Эпидерма бир паллали ўсимликлар ћамда ёш новдаларида учрайди. Перидерма эса икки паллали ўсимликларга хос бўлади.
Асосий тўќималарнинг вазифаси ўзида озиќа тўплаш ва ўсимликларни озиќлантиришдан иборат. Асосий тўќималар ўсимликларда жойлашган ўрнига ва бажарадиган вазифасига кўра ќуйидагича бўлади: Хлоренхима, сўрувчи, ѓамловчи, сув ѓамловчи ва аэренхима.
Маханик тўќиманинг вазифаси ўсимликларга мустахкамлик беришдан иборат.
Маханик тўќималар келиб чиќишига кўра 3 хил бўлади, а) колленхима, б)склеренхима, в)склереид- тошсимон хужайралар.
Колленхима маханик тўќимаси паренхимали тирик хужайралардан ташкил топган бўлиб, икки паллали ўсимликларга хос бўлади. Склеренхима маханик тўќимаси эса прозенхимали ўлик хужайралардан ташкил топган бўлиб, бир паллали ўсимликларга хос бўлади.
Склереид маханик тўќимаси ќаттиќ тошсимон хужайралардан ташкил топган бўлиб, уларни хужайрасининг пўсти ўзига ќумтупроќ моддасини сингдирган бўлади. Масалан: шафтоли, ўрик, олча, гилос данаклари ва ќамиш барглари.
Ўтказувчи тўќиманинг вазифаси ўзидан сув ва озиќани ўтказишдан иборат. Яъни илдиз орќали шимиб олган сув ва унда эриган минерал моддаларни барггачан (кўтарилувчи оќим), баргда ћосил бўлган фотосинтез махсулоталрини илдизгачан (тушувчи оќим) ўтказиб боради. Бу вазифани ћар хил шаклдаги ўтказувчи найлар, трахеидлар, трахеялар ћамда элаксимон (тўрсимон) най ва йўлдош хужайралар бажаради. Булар ўсимликларда битта бўлмасдан бир нечта бўлади ва ўтказувчи боѓламларни ћосил ќилади.
Ўтказувчи боѓламлар келиб чиќишига кўра очиќ- тугалланмаган ва ёпиќ- тугалланган боѓламларга ажратилади.
Саволлар:
Тўќималар келиб чиќишига кўра неча хил бўлади.
Ћосил ќилувчи ва ќопловчи тўќималар келиб чиќишига кўра неча хил бўлади.
