Иқтисодий сиёсатга кириш

Iqtisodiy siyosat

1-расм. “Иқтисодий сиёсат” тушунчаси таркибий елементлари.

Иқтисодий адабиётларда "иқтисодий сиёсатнинг субъекти" атамаси одатда давлатнинг ўзига тегишлидир. Бу кўриниш сода бўлиб, иқтисодий назарияда кэнгроқ ёндашилади. Иқтисодий сиёсатнинг бир қанча субъектлари мавжуд, буларга қуйидагилар киради: давлат, унинг таркибига кирадиган минтақавий, маҳаллий институционал тузилмалар, шунингдек, нодавлат бирлашмалар, иттифоқлар.

Ушбу субъектларнинг ҳаракат усуллари турлича бўлиб давлат иқтисодий ва сиёсий ҳокимиятга эга. Давлат турли гуруҳларнинг манфаатларини ўзаро боғлаши, муайян умумий мақсадларга еришиш йўлида уларни фаол бўлишга ундаши учун ҳокимиятга эга. Уюшмалар, уюшмалар еса, қонун чиқарувчи ҳокимиятга эга емас ва фақат ўзларининг иқтисодий кучига таяниши мумкин.
Давлат бошқарув тизими доирасида ҳокимият функсияларининг тақсимланиши мавжуд. Парламентлар даражасида иқтисодий сиёсатнинг асосий йўналишларини муҳокама қилиш ва тасдиқлаш бўлиб ўтади. Уни амалга ошириш учун масъул ижро ҳокимияти - ҳукуматдир. У, ўз навбатида, сиёсатни амалга ошириш ҳуқуқларини (ва вазифаларини) институционал органларга беради.
Вазифалар тақсимотининг хусусияти давлатнинг ташкилий-сиёсий тузилишининг турига боғлиқ. Маълумки, у федерал, конфедерал, марказлашган ва бошқа тузилмаларга эга бўлиши мумкин. Федерацияда иқтисодий сиёсат субъектларининг учта даражасини ажратиш одатий ҳолдир: федерал, минтақавий ва маҳаллий.
Ғарб ҳуқуқ тизими шароитида давлатга яқин тузилмалар яъни иқтисодий сиёсат субъекти бўлган тузилмалар мавжуд. Буларга оммавий-ҳуқуқий мақомга эга бўлган муассасалар киради. Улар мустақил институтлар (хусусий фирмалар каби) емас ва давлат бошқарув аппаратига унинг таркибий қисми сифатида киритилмаган. Улар бошқарувнинг муайян соҳаларига ўтказилади, давлат бошқаруви тузилмалари фаолияти доирасидан чиқарилади. Масалан, Германиядаги бундай муассасаларга минтақавий суғурта идоралари, урушдан кейинги юкларни тэнглаштириш жамғармаси ва маҳаллий касалхоналар кассалари тизими киради. Швейцарияда бундай бўлимлар жамоат транспортини қўллаб-қувватлаш агентлиги, ёнғин хавфсизлиги ташкилотлари ҳисобланади.
Бундай институционал ташкилотлар иқтисодиётда (давлат ва хусусий сектор ўртасида) ўрта, оралиқ позицияни эгаллайди. Улар хусусий фирмалар одатда давлатнинг ҳаддан ташқари тўғридан-тўғри ва фаол тартибга солиш ролига қарши бўлганлиги сабабли яратилган. Ушбу шакл муросали ташкилий вариант ҳисобланади. У тартибга солиш амалиётида нисбатан камтарона рол ўйнайди.
Иқтисодий сиёсат субъектлари орасида давлатдан юқори турувчи хусусиятга эга институтлар ҳам мавжуд. Уларнинг фаолияти давлатлараро шартномалар тизими билан боғлиқ. Миллий ҳокимият органлари ўзларининг бошқарув функцияларининг бир қисмини уларга ўтказадилар. Миллатлараро иқтисодий сиёсатнинг бир шакли ана шундай вужудга келади. Унинг энг ёрқин мисоли Европа ҳамжамиятининг фаолиятидир.
Иқтисодий сиёсатнинг нодавлат субектларига аҳолининг муайян қатламлари ва гуруҳлари манфаатларини ифодаловчи турли бирлашмалар киради. Булар, биринчи навбатда, касаба уюшмалари, тадбиркорлар бирлашмалари, кооперативлар ва бошқалар. Иқтисодий сиёсатнинг ижтимоий жиҳатларини амалга оширишда диний ва маданий ташкилотлар ҳам маълум (камтарроқ бўлсада) рол ўйнайди.
Иқтисодий сиёсатни амалга оширишда тадбиркорлар уюшмасининг роли деярли давлат даражасидагидек катта. Бу ролнинг асоси ҳокимиятга гуруҳ бўлиб босимни ташкил қилиш имкониятидир. Албатта, хусусий гуруҳлар манфаатларини йўналтириш давлатнинг мақсадли йўналиши билан аниқ мос келмаслиги мумкин, бу назарий жиҳатдан жамият фаровонлигини ўз фаолиятида биринчи ўринга қўяди. Шунинг учун бундай уюшмалар ва давлат ўртасида уларнинг мумкин бўлган ҳокимият функцияларининг намоён бўлиши учун очиқ кураш кўпинча пайдо бўлиши тасодиф емас.
Бу курашда давлат ҳар доим ҳам имтиёзли ҳолатда емас. Тадбиркорлар уюшмалари (қисман касаба уюшмалари) реклама, жамоатчилик билан алоқалар соҳасидаги маҳоратли ҳаракатлари туфайли маълум афзалликларга эга. Улар сайлов тизимига таъсир ўтказиш имкониятига эга бўладилар. Баъзан улар тўғридан-тўғри парламент аъзоларига босим ўтказадилар, гоҳида еса ўзлари ушбу давлат ҳокимияти органида вакиллик излайдилар. Бу касаба уюшмаларига иқтисодий сиёсатнинг боришига “ичкаридан” таъсир ўтказиш имкониятини яратади. Парламент доирасида улар одатда ўз ёндашувларини бутун миллий иқтисодиёт манфаатларининг намоён бўлишининг энг юқори шакли сифатида реклама қилишга мойилдирлар. Бу хусусий иқтисодий вазифаларни амалга оширишнинг сиёсий усулидан бошқа нарса емас. Шу сабабли, давлат жамиятда мавжуд бўлган гуруҳ манфаатларининг йиғиндисини доимий равишда ҳисобга олиши кераклиги умумий қабул қилинган.
Давлат ва хўжалик бирлашмалари, гуруҳлари манфаатларини мувофиқлаштириш варианти шундан иборатки, бу бирлашмаларга давлат қўлидан маълум бир функционал вазифалар доираси берилиши мумкин. Масалан, Швейцарияда ишлаб чиқариш бирлашмаларига юқори сифатли профессионал сертификатлаштириш ҳуқуқи берилган. Қишлоқ хўжалиги бирлашмаларига аграр сиёсатни амалий амалга ошириш вазифаси юкланган. Германияда ҳунармандлар корпорацияси шогирд унвонини олиш учун имтиҳон топшириш ҳуқуқига эга. Давлат томонидан тегишли соҳадаги кўпгина ҳуқуқлар техник назорат бирлашмасига ўтказилган.
Бундан ташқари, давлат бизнес уюшмалари билан ўз манфаатларини мувофиқлаштириш вариантларини излайди. Тариф келишувлари тизими бунга мисол бўла олади, уни амалга оширишда давлат, касаба уюшмалари ва тадбиркорлар бирлашмалари биргаликда иштирок етадилар ва умумий муроса қарорларига келишади.
Иқтисодий сиёсатни олиб боришда бевосита иштирок етувчи давлат институтлари ва иқтисодий бирлашмалардан ташқари, иқтисодий сиёсат бўйича қарор қабул қилишга билвосита таъсир кўрсатадиган гуруҳлар ва институтларни ҳам айтиш керак. Гап сиёсий ташкилотлар, партиялар, оммавий ахборот воситалари, иқтисодиёт соҳасидаги нуфузли арбоблар, олимлар ва сиёсатчилар, експерт кэнгашлари ва ниҳоят, жамоатчилик фикри ҳақида бормоқда. Бу субъектларнинг иқтисодий сиёсат характерига таъсир даражаси сиёсий тизимнинг турига, унинг тузилишига, барқарорлигига, мамлакатдаги вазиятга боғлиқ.
Демак, ривожланган мамлакатларда иқтисодий сиёсат юритишнинг ўрнатилган тажрибаси шуни кўрсатадики, “иқтисодий сиёсат” тушунчаси “давлат томонидан тартибга солиш” атамасидан кэнгроқдир. Иқтисодий сиёсатни олиб боришда давлат ташаббускор, образли қилиб айтганда, анчагина катта оркестрнинг дирижёри сифатида ҳаракат қилади. Макроиқтисодий тартибга солиш бўйича ҳаракатларнинг муваффақияти давлатнинг тоталитар кучида емас, балки унинг олиб борилаётган сиёсатнинг барча иштирокчиларининг биргаликдаги ҳаракатларини оқилона ташкил етиш қобилиятидадир. Улар билан ҳамкорлик қилмаса, давлат оркестрсиз дирижёр вазифасини бажаради.