Иқтисодий сиёсатга кириш

1.2. Сиёсий иқтисод иқтисодий сиёсатнинг асоси сифатида
ХХИ аср бошларини сиёсий иқтисоднинг ренессанси деб аташ мумкин. Ҳамма нарсани ва ҳаммани кэнг танқид қилиш ва 90-йилларга хос белгиларни алмаштиришдан кейин. ХХ асрнинг "қўзғалмас тўқсонинчи" йилларида қилинган ишларни синчковлик билан ўйлаш ва қайта баҳолаш даври бошланди. 2012-йил баҳорида МДҲ ва Болтиқбўйи давлатларининг биринчи сиёсий-иқтисодий қурултойи бўлиб ўтди ва у сиёсий иқтисоднинг фан сифатида тикланишига мустаҳкам замин яратди. Шу билан бир қаторда жамиятда иқтисодий сиёсатга оид масалалар кэнг муҳокама қилинмоқда. Бу, биринчи навбатда, либерал иқтисодчилар ва давлатнинг фаол роли тарафдорлари ўртасидаги туб фарқлар билан изоҳланади.
Россия ҳукумати олиб бораётган иқтисодий сиёсат ҳам илмий жамоатчилик, ҳам турли сиёсий қарама-қаршиликдаги шарҳловчилар томонидан тобора кўпроқ танқид қилинмоқда. Россия "нефт игнаси устида" ва унинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш вектори нефтнинг бир баррел нархи билан белгиланади. Иқтисодий ривожланишнинг либерал модели Россия заминида ётмайди. Айни пайтда, ХХ аср бошларида Россия иқтисодчилари иқтисодий сиёсатнинг назарий асослари соҳасида ўзига хос ғояларни билдирдилар. Улар билан танишиш орадан қарийб 100 йил ўтиб, иқтисодий сиёсатнинг назарий асослари тўғрисидаги қоидалар долзарб еканлигини айтишга асос беради.
Иқтисодий сиёсат сиёсатчилар, ишбилармонлар ва олимларни қизиқтирадиган мавзудир. Иқтисодий сиёсатнинг назарий асосларини ўрганишга катта ҳисса қўшган ва амалий тавсиялар ишлаб чиққан Нобел мукофоти лауреатларининг номлари кўпчиликка маълум. Оммабоп дарсликларда тегишли боблар иқтисодий сиёсат масалаларига бағишланган.
Рус олимлари ҳам бу муаммога еътибор беришди. Иқтисодий сиёсат бўйича назарий ишларнинг энг юқори чўққиси 20-асрнинг биринчи учдан бир қисмига тўғри келади, ўша пайтда мафкуралаштириш жамият ҳаётининг барча жабҳаларини ҳали қамраб олмаган. Иқтисодий сиёсатнинг моҳиятини тушунтиришга биринчилардан бўлиб еътиборни машҳур рус олими М.И.Туган-Барановский қаратган бўлиб, у 20-аср бошларида назарий сиёсий иқтисодга амалий сиёсий иқтисод бошқача айтганда иқтисодий сиёсат қарши туришини кўрсатиб ўтган еди.
Шундай қилиб, Туган-Барановскийнинг фикрича, иқтисодий сиёсат амалий сиёсий иқтисоддан бошқа нарса емас. Шуни ёдда тутиш керакки, ХХ аср бошларида. тармоқ ва функсионал иқтисодий фанлар ҳали тўлиқ шаклланмаган. Уларнинг хилма-хиллиги битта яхлит тушунчага - сиёсий иқтисодга мос келади. Бироқ иқтисодий сиёсатни илмий асослаш зарурати бошиданоқ шубҳа остига олинмаган. Ушбу ғояларни ишлаб чиқишда В.М.Стейн 1922 йилда назария ва амалиётни аниқ ажратди. У шундай деб ёзган еди: "Назария борлиқни ўрганади, нима бор, иккинчиси нима бўлиши кераклиги ҳақида гапиради"¹.
Иқтисодий сиёсатнинг назарий асосларини ишлаб чиқувчи рус илмий мактаби иқтисодий сиёсатни илмий асослаш позицияларини изчил эгаллаб келди.
Профессор В. М. Штайн профессор Е. Филипповичнинг “Сиёсий иқтисод асослари” дарслигида берилган иқтисодий сиёсат таърифига қўшилди. Бу таъриф ҳам рус, ҳам европалик олимларнинг барча кейинги таърифларига асосланади. “Уюшган бирликларнинг, айниқса, давлатнинг халқ хўжалигини ривожлантиришга аралашуви”, деб ёзган еди Е.Филиппович².
1926 йилда профессор Я.С.Розенфелд ҳам иқтисодий сиёсатнинг бундай талқинига қўшилиб, уни “давлат ҳокимиятининг иқтисодий муносабатларга ва стихияли иқтисодий жараёнлар ёʻналишига онгли таʼсири”³ деб тушунди. Машҳур Ғарб олимларининг кейинги монографияларида иқтисодий сиёсат мазмуни юқорида қайд етилган позицияларга анча яқин талқин қилинган.
Иқтисодий сиёсатнинг назарий асосларининг рус мактаби энг бой жаҳон илмий мероси асосида шаклланди ва ривожланди. Объектив иқтисодий қонунлар миллий хусусиятлардан қатъий назар амал қилади, лекин одамлар бу қонунлардан турли йўллар билан фойдаланадилар. Ишлаб чиқариш омилларининг ривожланиш даражаси, фуқаролик жамиятининг етуклик даражаси ва бошқа ҳолатлар муҳим рол ўйнайди. Масалан, Россияда иқтисодий сиёсат масалалари 1920-йилларда долзарб бўлиб қолди. ХХ аср. Бу еса, биринчи навбатда, фақат ишлаб чиқариш воситаларига давлат мулкчилигига асосланиши керак бўлган иқтисодиётни чархлаш сиёсати билан боғлиқ. Етмиш йилдан кўпроқ вақт давомида иқтисодий сиёсат Россиянинг ўзига хос шароитларини ҳисобга олган ҳолда қурилди. Шунинг учун иқтисодий сиёсатга ҳукмрон партиянинг иқтисодий жараёнларни бошқариш бўйича фаолияти сифатида қаралди. Агар мафкуравий қобиқдан воз кечсак, Россия тараққиётининг совет даври олимлари Е. Филиппович позициясидан келиб, иқтисодий сиёсатни ҳам уюшган тузилмаларнинг хўжалик фаолиятига аралашуви деб ҳисоблаганлар.
Профессор В. А. Пешехонов, масалан, 90-йилларнинг охирида. ХХ аср иқтисодий сиёсат дэганда "жамият иқтисодий ҳаётининг турли жабҳаларида содир бўлаётган жараёнларга давлат таъсирининг шакллари ва усуллари тўплами"⁴ тушунилади. Совет давридаги иқтисодий сиёсат жамиятнинг барча аъзоларининг фаровонлигини ошириш талабларини ҳисобга олган ҳолда қурилган, аммо иқтисодиёт таркибидаги номутаносиблик, ҳарбий-саноат комплекси (ҲСК) ва ёқилғи-энергетика комплекслари (ЁЭК) нинг ҳаддан ташқари ўсиши бу муаммоларни ҳал қилишга тўсқинлик қилди. Ўша йилларда иқтисодий сиёсатнинг назарий асоси сиёсий иқтисод еканлигига ҳеч ким шубҳа қилмасди. Бироқ, сиёсий иқтисоднинг ўзи фақат марксистик нуқтаи назардан кўриб чиқилди. Бошқа ҳар қандай қарашлар ўзгача деб ҳисобланган. Маркс, шубҳасиз, буюкдир, лекин иқтисодий таълимотларнинг барча хилма-хиллигини биттага қисқартириш нотўғри. Ва ҳаёт бу позицияни тасдиқлади.
Иқтисодий сиёсат давлатнинг тадбиркорлик субектлари учун “ўйин қоидалари”ни яратиш бўйича фаолияти сифатида маълум тамойилларга асосланади. Ва бу ерда профессор В.М.Стейн ишончли ва лаконик позицияни эгаллади. Унинг фикрича, соғлом иқтисодий сиёсат икки асосий тамойил: фаол-ишлаб чиқариш ва пассив-гедонистик тамойиллар уйғунлиги асосида қурилиши керак. Биринчисининг моҳияти ишлаб чиқарувчи кучларнинг ривожланишига ёрдам беришдир. Иккинчиси миллий даромадни адолатли тақсимлашни талаб қилади. Шундай қилиб, иқтисодий сиёсат ишлаб чиқарувчи кучларнинг ривожланишига ҳисса қўшса, яратилган маҳсулотнинг адолатли ва тэнг тақсимланишини таъминласа, самарали ва самарали ҳисобланади. Европа олимлари кейинги ишларида ҳам ижтимоий адолатли тақсимлашга еътибор беришган. Масалан, П.Велфенс бу ҳақда ёзган. Иқтисодий сиёсат тамойиллари, В. М. Штейннинг фикрича, иқтисодий ривожланиш йўналишини текшириш керак бўлган компасдир.
Ҳозирги вақтда иқтисодий сиёсат ва унинг таркибий қисмлари ҳақида жуда кўп ёзилган. Тегишли меъёрий ҳужжатлар ҳам федерал, ҳам минтақавий даражада ишлаб чиқилмоқда. Мисол учун, Санкт-Петербургда 2009 йил 8 июндаги 221 - 47-сонли "Санкт-Петербург саноат сиёсатининг асослари тўғрисида" ги қонун қабул қилинди. Буларнинг барчаси, албатта, мамнуният билан қабул қилиниши керак. Россия университетларида номларида "иқтисодий сиёсат" (Санкт-Петербург давлат университети, СФедУ ва бошқалар) мавжуд бўлган кафедралар мавжуд. Бироқ, иқтисодий сиёсатни илмий таҳлил қилиш учун асос солган рус тадқиқотчиларининг назарий меросига еътибор етарли емаслиги аниқ. Бу бўшлиқни ёпиш керак, чунки бугунги кунда бизни қизиқтирган кўплаб саволларга ўша узоқ йилларда жавоб берилган. Масалан, 20-йилларнинг бошларида. ХХ аср В.М.Стейннинг ёзишича, инсоният вақти-вақти билан ислоҳотчи кучнинг юксалиши даврларини бошдан кечиради, тўлиқ ижтимоий қайта қуриш ғояси билан ёнади, ижтимоий ҳаётни улкан ўзгартириш режалари яратилади ва анъанавийликка қарши ўжар кураш олиб борилади.
Бундан ташқари, В.М.Стейннинг таъкидлашича, қатъиятли ижтимоий елемент ертами-кечми ижтимоий тартибга солишнинг мураккаб нақшларини йўқ қилади. “Мафкуравий маятникнинг кэнг тарқалиши давлатнинг ижтимоий муносабатларга тўлиқ аралашмаслик ғоясининг ғалабасига олиб келади. Левиафандан давлат ҳокимияти тунги қўриқчига айланади"⁵. Шундай қилиб, ижтимоий тартибга солишдан ижтимоий муносабатларга аралашмаслик сиёсатигача бўлган амплитуда, В. М. Штайннинг фикрича, инсоният тараққиётига хосдир. Давлатнинг иқтисодиётдаги ўрни билан боғлиқ бўлган бу маятник позициясини тарих тасдиқлайди. 2009 йилги инқироз бу ажойиб фикрни яна бир бор тасдиқлади. Ва бугунги кунда ҳукуматнинг иқтисодиётга аралашуви тарафдорлари ва мухолифлари кўпинча қилични кесиб ўтишади. Шубҳасиз, бу жуда узоқ вақт давом етади ва иккаласи ҳам турли даражадаги муваффақиятлар билан ғалаба қозонади. Замонавий Россияда либерал мафкура, унинг бир қисми давлатни иқтисодиётдан бутунлай йўқ қилиш, тайёрланмаган заминда ётади. Рус либерализми ва ғарбийлашуви халқнинг азалий анъаналарига зиддир, шунинг учун мўътадил консерватизм тарафдорлари кўпроқ.
Уй хўжалигини самарали юритиш давлат иқтисодий сиёсатининг кўрсаткичидир. Ҳатто М.И.Туган-Барановский ҳам иқтисодий тамойил ҳақида ёзган бўлиб, унинг моҳияти харажатларни минималлаштириш билан бирга натижаларни максималлаштиришдир, демак, харажатлар ва фойда нисбати ҳақида еди. Иқтисодий фаолият, турли ресурсларни (моддий, меҳнат, пул) истеъмол қилиш, унинг натижалари харажатларни қоплаганда ва маълум бир ўсиш бахш етганда самарали бўлади. Албатта, бундай мақсадлар учун харажатлар амалга оширилган ҳолатлар мавжуд, уларнинг миқдорий баҳоланиши мумкин емас ёки жуда қийин. Бироқ, харажатлар ва фойдаларни солиштиришнинг умумий тамойили пировард натижада иқтисодий фаолият самарадорлигини белгилайди. В.М.Стейн миллий иқтисодиётни рационализация қилишга еътибор қаратди. Баъзи давлатларнинг гуллаб-яшнаши ва бошқа давлатларнинг таназзулга учраши тўғрисида баҳс юритар екан, В.М.Стейн шундай хулосага келади: "Миллий иқтисодиётни турғунликдан қутқарадиган ва миллий тадбиркорликни доимий равишда маълум даража ушлаб туришни таъминлайдиган иқтисодий сиёсатнинг шундай йўналишини белгилаш керак."⁶ Иқтисодиётни рационаллаштириш ёки уни самарали бошқариш дэганда илғор технология, арзон кредитлар, хом ашё билан таъминлашнинг оптимал тизими, халқ хўжалигини ташкил етишнинг янги шаклларидан фойдаланиш тушунилади. Шундай қилиб, М.И.Туган-Барановский ҳам, В.М.Стейн ҳам иқтисодий сиёсат миллий иқтисодиёт самарадорлигини оширишга, минимал харажат евазига максимал натижаларга еришишга қаратилиши кераклигига еътиборни қаратдилар.
Профессор В.В.Новожилов харажатлар ва фойдаларни солиштириш муаммосини ҳал қилишда катта ҳисса қўшди, уларни ўлчаш усулларини иқтисодий фан ва амалиётнинг асосий муаммоси деб ҳисоблади. 50-80-йилларда. Йигирманчи асрда капитал қўйилмалар, асосий фондлар ва янги технологиянинг иқтисодий самарадорлигини аниқлашнинг стандарт усуллари ишлаб чиқилди. Ишлаб чиқариш самарадорлигини ўлчаш муаммосини ҳал қилишга катта ҳисса қўшган Т.С. Хачатуров, В.С. Немчинов, В.А.Воротилов ва бошқа машҳур олимлар. Шундай қилиб, рус мактаби вакиллари томонидан ишлаб чиқилган иқтисодий сиёсатнинг назарий асослари назария ва амалиёт ўртасидаги диалектик алоқани яна бир бор тасдиқлайди.
Миллий иқтисодий сиёсат мактабининг негизида турган рус олимларининг назарий мероси ҳамон ислоҳотларнинг езгу мақсадига хизмат қилади. Россиянинг буюк ислоҳотчилари - П.А.Столйпин, С.Ю.Витте ва бошқалар тажрибаси яхши назариядан кўра амалийроқ нарса йўқлиги ҳақиқатини тасдиқлайди. Рус мактаби вакиллари томонидан билдирилган асосий қоидаларни умумлаштириб, бешта қоидани таъкидлаш мумкин.
Биринчидан, сиёсий иқтисод иқтисодий сиёсатнинг асосий назарий асоси бўлган ва шундай бўлиб қолади. 2012-йил апрел ойида Москвада бўлиб ўтган Халқаро сиёсий иқтисод конгресси сиёсий иқтисодга қизиқиш сўнмаганини тасдиқлади. Тўрт асрлик тарихни унутишга уринишлар (1615 йилдан, Антуан де Монтретен ушбу иқтисодий атамани илмий муомалага биринчи марта киритган пайтдан бошлаб) муваффақияцизликка учради. Бироқ, Россияда фақат марксистик сиёсий иқтисод тан олинган яқин ўтмишдаги хатолар такрорланмаслиги керак.
Иккинчидан, иқтисодий сиёсатни дифференсиаллаштириш объективдир. Иқтисодиёт фанлари дунёси ривожланмоқда, иқтисодий билимларнинг янада табақаланиши, айниқса, тармоқ режасида кескинлашмоқда. Саноат иқтисодиёти унинг турли қуйи тизимлари иқтисодиётини ўз ичига олади: машинасозлик саноати иқтисодиёти, озиқ-овқат саноати иқтисодиёти, ёқилғи-енергетика комплекси иқтисодиёти ва бошқалар. Бу иқтисодий сиёсатнинг турли таркибий қисмларининг шаклланишини ҳам белгилайди, чунки ҳар бир янги объект (саноат, кластер, комплекс) ўзига хос хусусиятларга эга. Иқтисодий сиёсатни ишлаб чиқишда иккинчисини ҳисобга олиш керак. Бу ерда горизонтал ва вертикал ёндашувларни ажратиш мумкин. Биринчисида бутун саноат учун умумий бўлган иқтисодий шароитлар ишлаб чиқилади ("ўйин қоидалари"). Иккинчисида турли сабабларга кўра алоҳида тармоқлар, кластерлар, комплексларга еътибор берилади.
Иқтисодий сиёсатнинг типологияси ҳали тўлиқ ишлаб чиқилмаган, бироқ биринчи тахмин сифатида учта йўналиш ҳақида гапириш мумкин: тармоқ, функсионал ва стратегик. Саноат, қишлоқ хўжалиги, савдо ва бошқалар. сиёсат тармоқ блокини ифодалайди; молиявий, пул, солиқ ва бошқалар. - функционал ва инновацион, инвестицион, таркибий - стратегик. Бироқ, яна бир бор таъкидлаб ўтамиз, иқтисодий сиёсатнинг якуний типологияси иқтисодий сиёсатни расмийлаштиришнинг турли жиҳатлари ҳал қилинишига боғлиқ бўлган вазифадир.
Учинчидан, 1922 йилда профессор В. М. Штайн томонидан таклиф етилган иқтисодий сиёсатнинг асосий тамойиллари унинг самарадорлиги ва асослилигининг кўрсаткичи бўлиб хизмат қилиши мумкин. Замонавий Россияда баъзи ишлаб чиқариш қувватлари амалда йўқолган. Масалан, ишлаб чиқариш 1995 йилдаги 18 минг донадан 2009 йилда 1,9 минг донагача қисқартирилган металл кесиш дастгоҳлари. Шу билан бирга, сигарет ва сигареталар ишлаб чиқариш 141 миллиард донадан ошди. 1995 йилда 416 миллиард донагача. 2009 йилда; пиво, мос равишда 213 миллион декалитрдан 1091 миллион декалитргача⁷. Саноатнинг таназзулга учраши ва ибтидоийлашуви маҳаллий фуқаролик самолётсозлик саноати, станоксозлик, радиоелектроника ва бошқа фанни талаб қилувчи ва юқори технологияли тармоқларнинг таназзулга учрашидир. Шу билан бирга, автомобил йиғиш ишлаб чиқариш фаол ривожланмоқда. Дунёдаги кўплаб автомобил гигантлари Россияда ўз заводларига эга. Биргина Санкт-Петербургда улардан бештаси бор. Бироқ, умуман олганда, иқтисодиётнинг, хусусан, саноатнинг ривожланиши ниҳоятда мантиқий емас. Хом ашё, айниқса, нефт ва ёғочни қайта ишлаш даражаси паст. 21-асрда иқтисодиётнинг бошқа тузилмаси зарур бўлиб, у ерда устун мавқени қўшимча қийматнинг юқори улушига эга бўлган маҳсулотлар ишлаб чиқарадиган тармоқлар эгаллайди. Агар шахсий омилга мурожаат қиладиган бўлсак, бу ерда вазият оптималдан узоқдир. Россияда адвокатлар, иқтисодчилар ва менежерларнинг ҳаддан ташқари кўп ишлаб чиқарилиши, технологик муҳандислар, механиклар ва електрчиларнинг кескин етишмаслиги мавжуд. Касб-ҳунар таълимининг турли даражаларида: бошланғич, ўрта ва олий ўқув юртларида ҳам номутаносиблик юзага келди. Замонавий Россияда даромадлар тафовути кучайиб бормоқда. Ижтимоий табақаланиш улкан пропорсияларни эгаллайди. Бу, еҳтимол, энг хавотирли тенденция бўлиб, уни бартараф етиш учун кескин чоралар кўришни талаб қилади. Солиққа тортишнинг "текис" шкаласи, фақат муҳокама қилинаётган ва қарор қилинаётган самарасиз ҳашаматли солиқ тизими ва ижтимоий амортизаторларнинг йўқлиги ижтимоий тараққиётни сезиларли даражада секинлаштиради.