Иқтисодий сиёсатга кириш

1-БОБ. БОЗОР ИҚТИСОДИЁТИ ШАРОИТИДА ДАВЛАТНИНГ ФУНКЦИЯЛАРИ ВА ИҚТИСОДИЙ СИЁАТНИНГ МАҚСАДЛАРИ
Режа:
1.1. “Иқтисодий сиёсатга кириш” фанининг мақсад ва вазифалари, иқтисодий сиёсатнинг таркибий жиҳатлари
1.2. Сиёсий иқтисод иқтисодий сиёсатнинг асоси сифатида
1.3. Бозор иқтисодиётини тартибга солиш бўйича давлат бошқарув органларининг вазифалари ва дастаклари.
1.4.Давлатнинг иқтисодий сиёсати ва йўналишлари.


1.1. “Иқтисодий сиёсатга кириш” фанининг мақсад ва вазифалари, иқтисодий сиёсатнинг таркибий жиҳатлари
Иқтисодий сиёсат муайян назарий қарашларга асосланади, муайян иқтисодий тушунчалардан фойдаланади. Иқтисодий назария иқтисодий сиёсатни ишлаб чиқиш учун зарурий асосдир. Иқтисодий назария ижобий функцияни бажаради ва реал иқтисодиётда "нима" ва "нима учун" дэган саволларга жавоб беради. Иқтисодий сиёсат биринчи навбатда меъёрий функцияни бажаради ва иқтисодий ва ижтимоий ривожланишнинг муайян мақсадларига еришиш учун "нима қилиш кераклиги" тўғрисида қарор қабул қилади. Иқтисодий сиёсат бу саволга иқтисодий назария воситаларидан фойдаланмасдан жавоб бера олмайди. Иқтисодий сиёсатнинг шаклланишига иқтисодий назариянинг маълум соҳалари (классик, кейнсчилик, неолиберал ва неоконсерватив йўналиш) таъсир кўрсатади. Иқтисодий сиёсат орқали иқтисодий назариянинг амалий моҳияти амалга оширилади.
Иқтисодий сиёсат - бу халқ хўжалигида содир бўлаётган иқтисодий жараёнларга таъсир кўрсатиш мақсадида махсус ишлаб чиқилган ва амалга оширилаётган чора-тадбирлар тизимидир. Унинг асосий мақсади бу жараёнларга маълум бир ривожланиш йўналишини беришдир.
Иқтисодий сиёсатни амалга ошириш зарурати бозорнинг чекланганлиги ва камчиликлари билан боғлиқ. Назарий ва амалиётда бозор механизми қуйидаги ҳолларда ишламайди:
-ижтимоий маҳсулотларни ишлаб чиқариш;
-ташқи таъсирлар муаммоси /маҳсулот ишлаб чиқариш атроф-муҳитнинг ифлосланишига олиб келганда ва бозор механизми оқибатларга жамоатчилик нуқтаи назаридан баҳо бермаса/;
- ресурсларни нотўғри, самарасиз тақсимлаш муаммоси;
- номукаммал рақобат ва монополияга мойиллик.
Иқтисодий сиёсатнинг асосий субекти давлатдир. Ҳар бир хўжалик фаолияти субъекти (уй хўжаликлари, суғурта компаниялари, тижорат банклари, халқаро корпорациялар, ҳудудлар) ўз ваколатлари ва имкониятлари доирасида ўз иқтисодий сиёсатини олиб боради. Давлат иқтисодий сиёсати ва алоҳида хўжалик юритувчи субъектларнинг иқтисодий сиёсати умумий иқтисодий сиёсатни ташкил қилади. Иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солиш усулларининг назарий асосларини эса, иқтисодиёт назарияси фани яратади ва иқтисодиёт назарияси жамиятда амал қилувчи обектив иқтисодий қонунларни очиб беради
Иқтисодий, ижтимоий, екологик, ташқи иқтисодий ва бошқа муаммоларнинг жиддийлиги давлат томонидан иқтисодиётнинг алоҳида қисмларини ва умуман иқтисодиётни ўзгартириш билан боғлиқ ҳолда қабул қилинган муайян дастурларга айлантирилади. Бозор иқтисодиётининг турли моделларида иқтисодий сиёсатнинг бозор механизмларини қиёсий таҳлил қилиш қуйидаги елементларни ажратиб кўрсатиш имконини беради: тартибга солиш объектлари, тартибга солишнинг иқтисодий усуллари, тартибга солишнинг иқтисодий бўлмаган воситалари. Иқтисодий сиёсат, қоида тариқасида, жамиятнинг кўп ва хилма-хил манфаатлари ўртасидаги маълум бир келишувни акс еттиради.
Давлатнинг иқтисодий сиёсати - бу иқтисодий жараёнларнинг боришини тартибга солиш, уларга таъсир кўрсатиш ёки натижаларини бевосита олдиндан белгилашга қаратилган чора-тадбирлар мажмуидир. Иқтисодий сиёсатни белгилашда бир нечта асосий қоидаларни ёдда тутиш керак.
Иқтисодий сиёсатга икки омил таъсир қилади: бир томондан, иқтисодий вазиятнинг ўзгариши, иккинчи томондан, иқтисодий тафаккурнинг ўзгариши. Иккала момент ҳам бир-бири билан боғлиқ, лекин айни пайтда улар нисбатан мустақилликка эга. Жамият ривожланиши билан иқтисодий тафаккур муқаррар равишда ўзгаради, чунки одамларнинг ҳақиқий ва ёлғон қадриятлар ҳақидаги ғоялари ҳар хил бўлади. Шу муносабат билан, ҳатто анъанавий вазифаларни ҳам кўпинча янги позициялардан ҳал қилиш мақсадга мувофиқдир.
Ривожланган мамлакатларда ишлаб чиқилган амалиёт шуни кўрсатадики, иқтисодий сиёсатнинг самараси маълум бир мамлакатда мавжуд бўлган воқеликка (сиёсий кучлар, мамлакатнинг ривожланиш даражаси, ишлаб чиқариш-техник салоҳияти, ишлаб чиқариш-техникавий салоҳияти, ижтимоий тузилманинг ҳолати, миллий ва маҳаллий бошқарувнинг институционал тартиби) кучлироқ еътибор қаратилаётганда юқори бўлади.
Иқтисодий сиёсат ҳокимиятнинг сиёсий йўналишини қўллаб-қувватлашнинг ҳал қилувчи воситасидир. Давлатнинг бозор иқтисодиётига аралашуви тамойили, одатда, бозор механизмининг бузила бошлаган чэгараси билан чэгараланади. Кўпгина иқтисодчилар ушбу муаммо билан қизиқдилар.
Иқтисодиёт назарияси доирасида давлатнинг роли ва унинг иқтисодиётнинг бошқа субъектлари билан ўзаро муносабатларига бағишланган мустақил бўлим аста-секин шаклланди. Амалий аҳамияти - давлат томонидан тартибга солишни амалга ошириш бўйича аниқ чора-тадбирлар мажмуасини акс еттиради.
Илмий тадқиқотнинг вазифаси миллий иқтисодиётнинг энг самарали ривожланишини шакллантиришга қаратилган мотивлар, ҳаракатлар, чора-тадбирларни тизимли ва объектив ўрганишдир. Илмий ёндашув, масалан, иқтисодий моделлар ва прогнозларни ишлаб чиқишни ўз ичига олади. Иқтисодий сиёсатнинг муҳим илмий вазифаси ҳам мамлакатда иқтисодий тафаккурни шакллантириш, хусусан, давлатнинг вазифаси фақат “чэгаравий шарт-шароитларни” яратиш еканлигини англаш, унинг доирасида хўжалик юритувчи субектлар ўзлари рационал ечимларни топа олишлари керак.
Институционал ва тармоқ таснифлаш мезонларидан фойдаланганда, шунингдек, давлат фаолиятининг аграр, саноат, ташқи иқтисодий, транспорт ва ижтимоий соҳаларини ажратиб кўрсатиш қабул қилинган.
Функционал йўналишига қараб иқтисодий сиёсатнинг бозор, таркибий, нарх, валюта, кредит ва молиявий вариантларини белгилаш мумкин. Айтилганларни сарҳисоб қилар еканмиз, иқтисодий сиёсат кўп қиррали ҳодиса бўлиб, қатор параметрларни қамраб олишини таъкидлаймиз. Ушбу тоифани тўлиқ ўзлаштириш учун ўзаро боғлиқ бўлган барча таркибий қисмларнинг йиғиндисини: субъектлар (ушбу сиёсатни амалга оширувчи), унинг мақсадлари, уларни амалга ошириш механизмлари ва ниҳоят, давлат томонидан тартибга солиш чоралари йўналишларини аниқ ва визуал тарзда тасаввур қилиш керак (1-расм).