Иқтисодий сиёсатга кириш

1.3.5-расм. Иқтисодиётни тартибга солишда давлат томонидан қўлланиладиган дастаклар.

Давлат мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишини тартибга солишда маълум ҳужжатлар ишлаб чиқади. Уларнинг асосини иқтисодий прогнозлар ташкил етади. Иқтисодий прогнозлар мамлакатни иқтисодий ривожлантириш мақсадларини белгилаш, уни амалга ошириш стратегиясини ва тактикасини ишлаб чиқиш ҳамда индикатив режалар тузишнинг асоси ҳисобланади. Иқтисодиётни тартиблашнинг муҳим ҳужжатларидан бири иқтисодий ривожланишни дастурлашдир. Иқтисодий дастурлар бозор муносабатлари амал қилаётган шароитда давлатнинг ижтимоий такрор ишлаб чиқариш жараёнларига тўғридан-тўғри фаол аралашувининг асосий дастаклари ҳисобланиб, у бутун иқтисодиётни ёки унинг алоҳида соҳалари бўлган тармоқлар, ҳудудлар, кўптармоқли комплекслар ривожланиши дастурларини ишлаб чиқиш ва амалга оширишни англатади (1.3.6-расм).

1.3.6-расм. Мамлакатнинг иқтисодий-ижтимоий ривожланишини тартиблаш бўйича ҳужжатлар тизими¹

Иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солиш механизми ўз ичига мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишига таъсир етиш воситаларини олади. Улар қуйидагилар:

- чекланган ишлаб чиқариш ресурсларини бошқариш;
- иқтисодиётни солиқлар орқали тартиблаш;
- иқтисодиёт тизимига монетар усуллар орқали таъсир кўрсатиш (1.3.7-расм).
Чекланган ишлаб чиқариш ресрусларини бошқариш деганда давлат ўзига қарашли табиий, меҳнат, ишлаб чиқариш, капитал, инвестисион ресурсларни тўғридан-тўғри тақсимлаш орқали иқтисодий тизимдаги мувозанатни сақлашга, янги нисбатлар ва мутаносибликларни вужудга келтиришга интилади. Аммо баъзи ҳолларда чекланган иқтисодий ресурсларнинг давлат томонидан тўғридан-тўғри тақсимланиши иқтисодий тизимдаги мувозанат ва мутаносибликнинг бузилишига ҳам олиб келади.
1 .3.7-расм. Иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солиш воситалари

Иқтисодиётни солиқлар воситасида тартибга солиш хўжалик субектларини мамлакат иқтисодий ривожланишини таъминлашга йўналтирувчи ва рағбатлантирувчи солиқ ставкалари ҳамда тарифларни белгилаш орқали амалга оширилади. Солиққа тортиш обектлари, солиқ ставкаларини белгилаш билан бир қаторда имтиёзлар тизими ҳам жорий етилади. Солиқ имтиёзларини жорий етиш давлатнинг иқтисодий жараёнларга таъсир етиш воситаларидан бири ҳисобланади. Иқтисодиётга монетар усуллар орқали таъсир етиш фоиз ставкалари, бюджет қарзлари, давлат қарз мажбуриятлари очиқ бозоридаги операсиялар, муомаладаги пул массаси, валюта курси каби молиявий регуляторларни ўз ичига олади.

Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида давлат иқтисодиётни тартибга солиш обектлари, предметлари, восита ва усулларини аниқ белгилаш ҳамда қўллаш механизмини шакллантириши лозим бўлади.