Ikkinchi bob

So‘z til lug‘at fondi, lug‘at boyligi sifatida. Navoiy tilning so‘z boyligi, majmuyi haqida ham fikr yuritgan. So‘z bog‘i, so‘z chamani, so‘z gulshani, so‘z gulistoni, so‘z bo‘stoni, so‘z xayli, so‘z bahri kabi birikmalarda u nutqdagi, harakatdagi, nutqiy faoliyatdagi so‘zlarni ko‘zda tutadi:
To topibon xush takallum tuzay,
So‘z chamani ichra navo ko‘rguzay.
(H. A. 82-b).
So‘z gap ma’nosida. Alisher Navoiy so‘z leksemasini kengroq, ya’ni gap ma’nosida ham qo‘llaydi:
Muzxiq erur mast chu aylar xurush,
So‘zni taammul bila der ahli hush.
(H. A. 157-b).
Ko‘rki, bu ish kim iligidin kelur,
Yoribu so‘z kim tilidin ochilur.
(H. A. 111-b).
So‘z – badiiy til ma’nosida. Navoiy o‘z asarlarida badiiy til haqida ko‘p fikr yuritadi. Uning ahamiyati va sifatlarini ta’riflaydi, bu tilning ijtimoiy-estetik vazifasini ulug‘laydi, u tildan foydalanuvchilar oldiga murakkab talablar qo‘yadi. Bu yerda shoir, umuman tildan, oddiy muloqot tilidan badiiy nutqning farqli ekanini ta’kidlamoqda, ya’ni badiiy tilni oddiy til – el so‘ziga qiyoslaydi:
Vasf ne nav o‘lg‘ay anga el so‘zi,
Har ye so‘z aytilsa erur chun o‘zi.
(H. A. 58-b).
Alisher Navoiyning nutq madaniyati va odobiga oid fikrlarini ikki katta guruhga bo‘lib ko‘rsatish mumkin. Navoiy nutq madaniyati va odobining ijobiy omillari haqida.
Bunda ijobiy omilni, ikkinchi qismi salbiy omilini tadqiq qilishga bag‘ishlanadi. Navoiy nutqning mazmundor, ma’nodor bo‘lishiga katta e’tibor berar ekan, bunday til toshni eritadi, deya mubolag‘a ham qiladi:
Nukta suv yanglig‘ erutur toshni,
Topsa haqiqat o‘tidin choshni.
(H. A. 54-b).
Navoiyning yozishicha, nutq – ham mazmun, ham shakl jihatidan rang-barang bo‘lishi lozim:
Barchasining nuktasi rangin erur,
Nazmlari dilkashu shirin erur.
(H. A. 66-b).