Ikkinchi bob

Nutq madaniyatini ta’minlovchi nolisoniy omillar. Navoiyning qarashlariga ko‘ra, nutq madaniyati va odobining nolisoniy omillari o‘z ichiga quyidagilarni oladi:

• 
  Nutq maqsadga muvofiq bo‘lishi kerak. Hozirgi vaqtda nutq madaniyatining asosiy shartlaridan biri nutqning maqsadga muvofiqligi deb belgilanadi. Nutq e’tiborga loyiq, tinglovchining diqqatini tortadigan bo‘lmog‘i kerak. Navoiy ta’kidlashicha, kishining nutqi e’tiborga loyiq bo‘lmasa, unga eldoshlar qiziqmasa, diqqat qilmasa, bu-notiqning elda yo‘q, unut bo‘lganidir:
  

Elda kishi yo‘q demak o‘ldi so‘zung,
Dohil emas senmu bu elga o‘zung?
(H. A. 109-b).

• 
  Nutq samimiy, dilkash, yurakdan chiqadigan bo‘lmog‘i, uning ichidagini ifodalashi, uning kimligini nutqi aytib turishini ta’kidlaydi:
  

O‘rtadi chun bo‘yla zavoli ichin,
Bu so‘z ila ayladi xoli ichin.
(H. A. 255-b).

• 
  So‘zlovchi tinglovchining kimligi va uning saviyasini, ehtiyojini hisobga olmog‘i lozim. Alisher Navoiy so‘zlovchining nutqi tinglovchiga qiziqarli bo‘lishini ta’minlaydigan omillardan biri sifatida suhbatdoshning, ya’ni tinglovchining kimligini hisobga olishi, deb hisoblaydi:
  

Har biriga o‘zgacha so‘z muddao,
O‘zgacha so‘z demaki, yuz muddao.
(H. A. 334-b).

• 
  Nutq chiroyli, nafosatli va latif bo‘lishi lozim. Adib bunday talab va me’yorni ko‘proq voizlar nutqida kuzatadi. Navoiyning yozishicha, insonning go‘zalligi, barkamolligi uning tilida, nutqida o‘z aksini topadi:
  

Gar chiroyi rashki qamar bo‘lmasa,

La’li labi tungi shakar bo‘lmasa.
(H A, 59-b).
Oytsa bu hisnu malohat bila,
Nuktani oyini fasohat bila.
(H A, 59-b).
Alisher Navoiyning nutq madaniyati va odobini buzadigan salbiy omillar haqidagi fikrlari ham talaygina. Alisher Navoiy tomonidan belgilangan nutq madaniyati va odobi talabiga zid keluvchi omillar, va nolisoniy omillarga bo‘lish mumkin.