Ikkinchi bob

Nutq qisqa va ravon bayonli bo‘lmog‘i lozim. Navoiy nutq qisqa, ixcham, ammo mazmunli, bayoni aniq, tushunarli, mujmal bo‘lmasligi lozim deb hisoblagan: “Va avsot so‘z jamoati busahoyi balog‘atshior va bo‘lag‘ayi fasohatdisar iborati farxunda ishoratlaridurkim”. Navoiy o‘zining yozma nutqi haqida gapirar ekan, har doim gapni cho‘zmaslikka undaydi;
Navoiy, xomadek tortib uzun til,
Ne dersen, oxir o‘z haddingni bilgil.
(“Farhod va Shirin”, 16-b).


Tilni va uning imkoniyatlarini bilish va egallash lozim. Alisher Navoiy ba’zi shaxslarning nutqiga baho berar ekan, ularning lisoniy mahoratini, tilning boyliklarini qanchalik egallagani, undan qay darajada foydalanishiga qarab belgilaydi.
Tildan nutqqa mos vositalarni tanlay olish va ulardan til qoidalariga mos foydalanish kerak. Alisher Navoiy tilni yaxshi egallagan, mos keladigan fikrni to‘g‘ri ifodalay oladigan bo‘lishi va til vositalarining munosabatini tanlay olishi hamda ishlatishi, bunda til qoidalari, me’yorlariga amal qilishi lozim, deb hisoblaydi.


Ul biri ul fazlu fasahat bila,
Bu biri bu fe’lu qabohat bila.
(H. A. 219-b).
Nutq e’tiborga loyiq, tinglovchining diqqatini tortadigan bo‘lmog‘i kerak. Mana shu talab Navoiy asarlarida guharrezliq so‘zi orqali ifodalangan: Va guzorish debochasini Iskandari davron sanosida bir necha guharrezliq bila murassa etmak va shahzoda madhini nasoyih bila ixtisor qilmoq...? (“Saddi Iskandariy”, 543-b).
Notiq suhbatdosh (tinglovchi)ga nisbatan shirin tilli, xushmuomala bo‘lmog‘i kerak.
Nutq madaniyatini buzadigan o‘rinsiz takrorni Navoiy quyidagi misralarda aniq va ravshan ta’kidlagan:


Biz deganni ikki demak xush emas,
So‘z chu takror topti dilkash emas.
(“Sabbayi sayyor”, 73-b).
Nutq jarayonida foydalanish. Alisher Navoiy so‘zlash jarayonida beadabona, qo‘pol, uyatli ma’noga ega so‘zlar qo‘llashni qoralaydi va bunday nutq sifatini beodobona, uning egasini esa badzabon so‘zlari bilan nomlaydi.