Ii bob. Golland va inglizlarning yaponiyaga kelishi

IV BOB.
TOKUGAVA DAVRIDAGI YAPONIYA SAVDOGARLARI
4.1 Yaponiya savdogarlar sinfining kelib chiqishi
Yapon savdogarlarining kelib chiqishi juda xilma-xil boʻlgan. Qat'iy ijtimoiy tartibga solinishiga qaramay, uzoq vaqt davomida Yaponiya jamiyatida ijtimoiy harakatchanlikning faol jarayonlari boʻlib oʻtgan, bu yirik savdo va biznes sulolalarini tarixida kuzatish mumkin.
Koʻchmas mulk tizimi, ayniqsa, bir qator siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar bilan ta’minlangan Kinsei davrida oʻzining rivojlanganligini aniq koʻrsatgan. Kundalik hayot haqiqatiga duch kelgan odamlar oʻzlarining ijtimoiy xususiyatlarini faol ravishda oʻzgartirganlar, ba’zilari toʻplangan boylik tufayli, boshqalari ichki ijtimoiy aloqalarning yoʻqolishi tufayli yuzaga kelgan. Savdogarlar sinfi qashshoq samuraylar, savdo uchun oʻz hunarlarini tashlab ketgan hunarmandlar hisobiga toʻlgan. Shaharlarning oʻsishi bilan dehqonlar savdo-sotiqda ishtirok etishni boshlaganlar. Ular shahar aholisi ehtiyojlariga e’tibor qaratib, shahar atrofidagi qishloq xoʻjaligi bilan shugʻullanishni boshlaganlar. Shahar savdogarlari ortiqcha qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini va mahalliy hunarmandchilik mahsulotlarini sotib olib, shahar bozorlaridan dehqonlarni haydab chiqarishga urinishgan boʻlsa ham, ba’zi dehqonlar boyib ketishga muvaffaq boʻlishgan va ular qishloq xoʻjaligidan ayrilib oʻzlari savdogar boʻlishgan.
4.2 Yangi savdogar sinfining shakllanishi
Yaponiyalik savdogarlarning tadbirkorlik xususiyati ularga tashqi savdo bilan shugʻullanish imkoniyatidan mahrum boʻlgan Yaponiyaning izolyatsiyasi sharoitida ham sezilarli iqtisodiy qudratga erishishga imkon bergan. U oʻzining barcha kuch va imkoniyatlarini ichki savdoni rivojlantirishga yoʻnaltirdi, ishlab chiqarish sohasiga kamroq e’tibor qaratgan. Toʻrtinchi (yapon muxitida) mulk butun mamlakat boʻylab kredit doʻkonlari tarmogʻini yaratishda pulni manipulyatsiya qilishda juda katta muvaffaqiyatga erishgan. Koʻpgina savdo uylari uchun kredit va moliyaviy operatsiyalar toʻplanish manbai boʻlib xizmat qilgan va XIX asrning ikkinchi yarmida banklarning tez shakllanishi, ularning asosini aynan savdo uylari yigʻindisi tashkil etganligi dalil boʻlib xizmat qilmoqda, bu savdo uylarning pullari, savdogarlarga yangi yerlar uchun sarmoya kiritdilar berishdi va ular turli yoʻllar bilan amalda yer egalariga aylanib olishgan.
XVII asrda butun mamlakat aholisi toʻrt sinfga boʻlingan: samuraylar, dehqonlar, hunarmandlar, savdogarlar. Ijtimoiy iyerarxiyada savdogarlar oxirgi pogʻonani egallab oldilar va ularning mamlakat aholisining boshqa ijtimoiy toifalari bilan munosabatlari murakkab edi. Savdogarlar oldida doimiy qarzdor boʻlgan daymo va samuraylarning asosiy qismi ularga dushmanlik munosabatda boʻlishgan, ammo ularning yordamisiz hech narsa qila olmaganlar. Shunday qilib, shaharda isyon koʻtargan, kelib chiqishi samuray boʻlgan Oshio Xey Xachiro Osaka shahrida ular haqida shunday gaplarni aytdi:
“Nafratli nopoklar boy shaharliklar oʻzlarining ogʻir moliyaviy ahvollaridan foydalanib, samuraylarni boʻysundiribgina qolmay, oʻzlarining qoʻpolliklari, magʻrurliklari va boyliklarini maqtanishda hayratda qoldirishlariga urunishadi... Ular juda koʻp sonli guruch dalalariga va boshqa mol-mulkka ega va hech qanday qiyinchilikni boshdan kechirmasdan yashashadi. Xalq dahshatli ofatdan, ochlikdan azob chekayotgan boʻlsada, har doimgidek hashamatli, quvnoq hayot kechirishni davom ettiradi, odamlarning azob-uqubatlariga e’tibor bermaydi.”
Savdogarlar ijtimoiy narvonning pastki qismida joylashganligi bejiz emas. Bir tomondan, feodallar bozorda ijara haqini toʻlash da savdogarlarga yordam berishdan manfaatdor edilar, togʻ-kon va boshqa korxonalarni tashkil qilishda, tashqi savdo operatsiyalari paytida va boshqa paytlarda dehqonlar tomonidan olingan, boshqa tomondan savdogarlarning moliyaviy qudratining oʻsishi feodallar sinfida qoʻrquvni uygʻotdi va ular ularning faoliyati erkinligi har qanday yoʻl bilan cheklashga harakat qildilar. Darhaqiqat, tovar-pul munosabatlari rivojlanib borgan sari yapon savdogarlari tobora itoatkor boʻlib qolishdi. Konfutsiyshunos olim Gamo Kumpey aytganidek,
“Osakalik boy savdogarlarning gʻazabi feodal qalbiga dahshat solmoqda.” Osaka, Edo va Kiotodagi ulgurji savdogarlar kuch va vakolatga ega boʻlib, narx belgilashda katta rol oʻynagan. Hukumat vaqti-vaqti bilan ularning moliyaviy qudratini ilgʻab, ularga ixtiyoriy majburiy qarzlar (goyokin) majburiyatini yukladi.
Shu bilan birga, Yaponiyaning oliy hukmdorlari savdogarlar xizmatidan foydalanganlar. Tokugava Izyasu uchun moliyaviy maslahatchisi Mitsutsugu Goto zarbxona(Gindza)ni tashkil etgan edi. Savdogarlarning oʻzlari hokimiyat bilan aloqani qidirmoqda edilar. Shunday qilib, Mitsui savdo uyi bakufuning bankiriga aylandi. Aholining quyi qatlamlariga nisbatan savdogarlar ish beruvchilar rolini bajarishgan. Doʻkonlarda koʻp sonli xizmatchilar haqida gapirmasa ham, yuk koʻtaruvchilar, tovarlarning tobora kengayib borishiga xizmat qilar edi. Savdogarlar sinfining tuzilishi xilma-xil boʻlgan. Ular yirik ulgurji savdogarlar, oziq-ovqat, manufaktura buyumlari, olib-sotar va kichik doʻkonlarning egalari, savdogarlar, rus savdogarlari singari sayohat qiluvchilar edi, ularning orasida koʻplab ayollar bor edi, oʻrta asrlarda sayohatchilar muhim iqtisodiy rol oʻynagan ular shahar va qishloq oʻrtasida, turli ixtisoslarga ega boʻlgan hududlar oʻrtasida vositachilar boʻlgan. Koʻpgina dehqonlar uchun bunday savdo qoʻshimcha daromad savdo edi, garchi bu katta xavf bilan bogʻliq boʻlsa ham chunki qaroqchilar savdo yoʻllarni boshqarar edilar. Savdogarlik kasbi oʻrta asrlarda eng keng tarqalgan savdolardan biri boʻlgan. Savdogarlar odatda ma'lum bir turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan, ammo, albatta, Yaponiyaning yirik shaharlari markazida joylashgan yirik doʻkonlari hashamatli tovarlari bilan mashhur boʻlishiga qaramay, tijoratda iste’mol mollari, eng zarur buyumlar ustunlik qildi. Savdo vositachilari ham boʻlgan, muayyan mintaqalar savdogarlari savdo-sotiqning ayrim tarmoqlarini monopollashtirgan va har xil kredit operatsiyalari bilan keng shugʻullangan. Dastlab savdogarlar qonuniy ravishda huquqsiz edilar, ammo oʻzlarining iqtisodiy qudratini anglagan holda yapon savdogarlari oʻz manfaatlari va manfaatlarini himoya qilishni oʻrgandilar.
XVII-XVIII asrlar Yaponiya tarixida notinch tadbirkorlik faoliyati davri, yangi ekin maydonlarini oʻzlashtirish, shaharlar qurish. Shahar aholisi oziq-ovqat va eng zarur narsalar bilan ta'minlanishi kerak boʻlgan, daymyo esa savdo buyumlarga muhtoj edi. Shu sababli, savdo foydali biznesga aylangan, ammo shuni ta’kidlash kerakki, buni qilishga jur'at etganlarning hammasi ham muvaffaqiyatga erisha olmadilar. Oʻsha paytda Yaponiyada koʻplab savdo va tijorat biznes uylari paydo boʻlgan, ularning ba'zilari hozirgi kungacha saqlanib qolgan. Ular orasida Mitsui, Sumitomo va Konoike bor.
Ularning barchasi Yaponiyaning savdogarlar sinfining Tokugava davrida rivojlangan yangi qatlamiga tegishli boʻlgan. Ular tashqi savdodan katta daromad oladigan XVI va XVII asr boshlaridagi savdogarlarni oʻrnini egaladilar. Chunki tashqi dunyo bilan cheklangan munosabatlar sharoitida ular boshqa faoliyat yoʻnalishlarini izlashlari va bakufu va daymyo bilan faol aloqalar oʻrnatishlari kerak boʻlgan. Bunday hamkorlik juda zarur edi. Savdogarlar dehqonlar kabi doimiy soliqqa tortilmaydilar, ammo hukumat oldida juda zaif boʻlib qolishdi, chunki moliyaviy qiyinchiliklarni boshdan kechirayotganlar mol-mulkni musodara qilishi, qarzlarini bekor qilishi yoki qandaydir xayriya talab qilishi mumkin edi.