I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

IX BOB. EKOSISTEMALAR
Bir-biri va atrof-m uhit bilan o ‘zaro m unosabatda bo'lg an organizm lar 
populyatsiyalari ekologik sistem alar (ekosistem alar) yoki biogeotsenozlar 
deb ataladi. Boshqacha qilib aytganda, biogeotsenoz bir-biriga bog‘liq biotik 
va abiotik tarkibiy qism lardan iborat kom pleks joylashgan yer yuzasining 
bir qism idir. Biogeotsenoz tabiatdagi eng m urakkab sistem alardan biri. 
A vtotrof organ izm lar (fotosintezlovchi yashil o 'sim lik lar va xem osin- 
tezlovchi m ikroorganizm lar) ham d a g etero tro f organizm lar (hayvonlar, 
zam burug'lar, ko‘pgina bakteriyalar, viruslar) biogeotsenozning tirik kom - 
ponentlariga, atmosferaning yerga yaqin qatlami undagi gaz va issiqlik resurs- 
lari, quyosh energiyasi, tu p ro q va uning suv m ineral resurslari esa jonsiz 
kom ponentlariga kiradi. Ekosistema atamasini birinchi m arta 1935-yilda in- 
gliz ekologi A.Tensli tom onidan kiritilgan, keyinchalik 1940-yilda akadem ik 
V .P.Sukachev ekosistem a tushunchasini biogeotsenoz deb atashni kiritadi. 
Biogeotsenoz tarkibiga odam dan tashqari ham m a narsa kiradi. Biogeotsenoz 
taraqqiy etib va o ‘zgarib turadi. Bu o ‘zgarish kishilar, m uhit va hattoki 
uzoq kosm osning t a ’siri ostida ro ‘y beradi.
Ekosistem aning mahsuldorligiga u yoki bu sistema orqali o ‘tadigan en er­
giya oqim iga bog'liqdir, quyosh energiyasi ekosistem adagi dastlabki m ah- 
sulotlam i tashkil qiluvchi biotik k om ponentlar to m on idan o'zgartiriladi. 
Dastlabki hosil qiluvchilar tom onidan organik m odda sifatida to'playdigan 
energiya tezligi birlam chi m ahsulotlar deb ataladi. Bu eng m uhim para- 
m etr b o ‘lib, ekosistem aning biomassa. m iqdori shunga bog‘liq b o ‘ladi.
0 ‘sim liklargatushadigan quyosh energiyasi m a’lum m iqdorda bo'ladi. U 
ko'pincha geografik kenglikka o ‘simliklar to ‘plam ining taraqqiyot darajasiga 
bog‘liq. 0 ‘simliklarga tushadigan quyosh energivasining taxm inan 95—99%i 
shu zam oniyoq qaytariladi. U yo issiqlikka aylanadi, yoki suvni bug‘latishga 
s a rfb o ‘lishi m um kin va faqatgina 1 -5
%
xlorofil tom onid an qabul qilinib, 
organik m olekulalam i hosil qilishga sarf b o ‘ladi. 0 ‘simlik qabul qilgan en- 
ergiyasining taxm inan 20 % nafas olish yoki fotonafas olishga sarf b o ‘ladi. 
U ndan qolgan energiyaning organik m oddalam i hosil qilishga ketgan qis­
mi sof birlam chi m ahsulot deyiladi (S.B.J).-Birlam chi m ahsulotning m ah- 
suldorligi yozda qishga nisbatan ko‘p b o ‘ladi. Bir organizm larni ikkinchi
114

---

organizm yeganda (iste’m ol qilganda) ovqat (m odda va energiya) b ir tropik 
darajadan ikkinchi tropik darajaga o ‘tadi, hazm qilinm agan ovqat keyin- 
chalik chiqarib tashlanadi. Ovqat hazm qiiish organlari bo 'lgan hayvonlar- 
ni ekskrcm entlar (Chiqindilari) sifatida tashqariga chiqarib tashlaydilar. Bu 
.chiqindilar tarkibida m a ’lum m iqdorda energiya saqlanadi.
Nafas olish jarayonidan, ovqat hazm qilishdan ham da chiqindilardan 
keyin qolgan energiya o'sim liklar va hayvonlam ing o ‘sishini ta ’m inlashga 
sarf bo'ladi. G e te ro tro f organizm lar tom onidan tayyorlangan (to ‘plangan) 
organik m oddalar m iqdori ikkilamchi m ahsulot deb aytiladi. Ovqat zanji- 
rining (zvenolari) bir qism ida eneigiya yo‘qoladi. D em ak, ovqat zanjiri- 
ning uzunligi k o 'p in ch a shu energiyaning yo‘qolishi bilan chegaralanib 
turadi.
0 ‘sim liklar tom o n id an qabul qilingan yorug‘lik energiyasi m iqdori- 
ning dastlabki sof m ahsulotlarga bo'lgan nisbati ancha katta. Biroq energi­
yaning keyingi bir-biriga berilishi (o ‘tishi) birlam chi o ‘tishga nisbatan a n ­
cha natijasizdir. Masalan, o 'tx o 'r hayvonlarga o'tadigan energiyaning o ‘rtacha 
effektivligi 10 % ni tashkil qilgan holda, hayvonlardan hayvonlaiga o ‘tadigan 
energiyaning effektivligi 20 % bo'ladi. U m u m an , o ‘tx o ‘r hayvonlarda yirt- 
qich hayvonlarga qaraganda hazm qilish effektivligi past bo'ladi. Nafas olish 
jarayonida yo'qotilgan eneigiya boshqa organizmlarga o'tm aydi.
Ekskrem entlarda m etabolizm qoldiqlaridagi energiya esa detrifag va 
redutsentlarga o'tadi va ulardagi energiyalar ekosistemada qoladi. Detrit zan- 
jirlari o i i k organizm lar va o'sim liklar qoldiqlaridan boshlanadi (to'kilgan 
barg va poyalar).
Agar ekosistem a o'zgarm aydigan (stabil) b o 'lsa unda um um iy biom as- 
saning hajmi ko'paym aydi, ya’ni yilning boshida qancha bo'lsa oxirida ham
shuncha bo'ladi. Bu holatda birlamchi m ahsulotda bo'lgan ham m a eneigiya 
h ar xil tropik darajadagi organizm lardan o 'tad i va natijada uning toza m ah- 
suldorligi nO lgateng bo'ladi. K o'pincha ekosistem alar o'zgarib turadi. M a­
salan, yosh o 'rm o n lard a o'sim liklar vegetatsiya davrining oxiriga borib 
to 'p lan g an energiyaning bir qismi o'sim liklar biom assasining ortishiga olib 
keladi. O 'sim liklarda om maviy vegetatsiya boshlangan davrlarda (bahorda, 
yozda) dastlabki m ahsulot ko'p bo'ladi. Ikkilam chi m ahsulotlarning o r­
tishi esa keyinroq kuzatiladi. Ekosistemaga tushuvchi eneigiya oqim laridan 
foydalanib, inson o 'z i uchun kerak bo'lgan eneigiya va ovqat m anbayini 
ko'paytirishda foydalanishi mumkin.
Ilmiy tahlil yordam ida o'sim liklarni o'stirish agrotexnik qoidalarini 
o'zgartirib ulaming mahsuldorligini oshirish mumkin. H ar bir tropik darajada 
energiya y o 'q o lar ekan, dem ak, ham m a narsani iste’mol qiluvchi (o d am ­
larda ham ) organizm lar uchun ekosistem adan sam arador energiyaning
115

---

ajratib olish usuli bu o ‘simliklar hisoblanadi. Biroq bu yerda boshqa om illar- 
ni ham e ’tiborga olm aslik m um kin em as, m asalan, hayvonlar oqsilida 
ko‘pincha ko ‘proq, almashtirib b o ‘lmaydigan am inokislotalarbo‘ladi. B un­
dan tashqari o ‘simlik oqsillari hayvonot oqsillariga qaraganda qiyinroq hazm
b o la d i va pirovardida shuni aytish kerakki, bir qancha ekosistem alarda 
m adaniy ekinlarni parvarish qilish va m o ‘1 hosil olish qiyin b o lg an lig i 
sababli bu ekosistem alardagi hayvonlar o ‘zlari uchu n kerakli ozuqani katta 
m aydonlardan oladilar. A na shunday ekosistem alarga dasht, M arkaziy 
Osiyoning c h o ‘l zonasi, b ug‘ular yashaydigan tu n d ra zonalarini misol qilib 
olish m um kin.
Ekologik sistem ada ham m a organizm lar oziqlanish va energiya qabul qi- 
lishiga k o l a ikki guruhga: avtotrof va getrotroflarga b o lin ad i.
P rodutsen tlar avtotrof organizm lar b o ‘lib, quruqlik va suvdagi yashil 
o'sim liklardan tashkil topgan. A vtotroflar tayyorlagan organik m oddalar- 
ning bir qism i konsum entlar — o ‘tx o ‘r hayvonlar tom o n id an (getero- 
troflar) iste’mol qilinadi. Keyingilari esa, o ‘z navbatida go‘shtxo‘r va odam lar 
uchun ozuqa hisoblanadi.
R ed u tsen tlar ham g eterotroflar hisoblanib, ular asosan m ikroorga- 
nizm lardan tashkil topgan. U lar ishtirokida o ‘simlik va hayvonlam ing qol- 
diqlari ( o lik tanasi) parchalanib, anorganik m oddalarga aylanadilar. O r­
ganik m oddalam ing k o ‘p qismi darhol parchalanm aydi, yog‘och tu p ro ­
qning organik qismi suvdagi cho'km alar sifatida saqlanadi. Bu organik m o d ­
dalar ko ‘p m ing yillar davom ida saqlanib, qazilm a y oqilglg a (torf, k o ‘m ir 
va neftga) aylanadi. H ary ili fotosintezlovchi organizm lar 10 m lrd tonnaga 
yaqin organik m oddalam i sintezlaydi.