I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

© l.H.Hamdamov, 
S.A.Abilova
2

---

KIRISH
T ab ia tsh u n o slik - ta b ia t haqidagi fa n la r sistem asi, tabiiy fa n la r m aj- 
m uyi. M avzui — ta b ia td a g i m a teriy an in g tu rli h arak at sh ak llari, o ‘z aro
aloqalari, ichki tizim i va g e n ezisid an ib o rat. T a b iatsh u n o slik n in g vazifasi
— tab iat hodisalarining m ohiyatini aniqlash, tabiat*qonunlarini bilish h am d a 
u lard an am a ld a fo y d alan ish y o 'll^ rin i o ch ib berish.
T abiatshunoslik m ex an ik a, fizika, kim yo va biologiyadan tashkil to p g an . 
A stro n o m iy a, gid ro lo g iy a, biogeofizika, kosm ofizika va sh u kabi k o ‘plab 
bilim ta rm o q la ri m a z k u r fa n larn in g hosilasidir.
T ab iatsh u n o slik te x n ik a , tex n o lo g iy a, q ish lo q x o ‘jalik , tabiiy fa n la r­
nin g nazariy negizi h a m d a ta b ia t dia lek tik asin in g m o d d iy asosidir.
T ab iatsh u n o slik tarixi u m u m jam iy at tarixi bilan uzviy b o g 'liq d ir. T abiat 
b ilan inson o 'rta sid a g i m u n o sa b a tla r h a m m a n i qiziqtirib kelay o tg an eng 
m u h im m u a m m o la rd a n biridir. Ilm iy -tex n ik taraq q iy o t ja ra y o n id a tab iat 
bilan inson orasidagi m u n o sa b a t y a n ad a fao llash m o q d a . In so n ta b ia tn in g
ajralm as b ir qism i, a m m o u ta b ia tn in g b o sh q a e le m e n tla rid a n a q l-z a k o - 
vati, ongliligi bilan ajralib tu ra d i. In so n n in g o ‘zi h am ta b ia tn in g b irb o 'la g i 
hisoblanadi.
X o ‘sh, bu ta b ia t d eg an i o ‘zi n im a? F a z o d a o ‘z nu rlarin i sochib tu rg an
quyosh, uning atrofida joylashgan on a yerim iz va boshqa sayyoralar, yulduz- 
lar, o sm o n d ag i oy, y e r osti va usti boyliklari, to g ‘ va tekisliklar, tu p ro q , 
o 'sim lik va h ay v o n o t d u n y o si, u m u m a n atrofim izdagi b a rc h a borliq t a ­
b ia tn i tash k il e ta d i. A tro fim iz d a g i b in o la r , s to l- stu lla r, m a s h in a la r, 
c h o y n a k -p iy o la la r, q a la m -ru c h k a la r, ra d io -te le v iz o rla r kabi inson to m o ­
n id an yaratilgan b a rc h a b o y lik lar h a m ta b ia tg a m an su b d ir.
T ab iat h a r q a n d a y m a sh in a d a n h am beqiyos d ara jad a m u rak k ab d ir. 
T ab ia tn in g rivojlanish q o n u n iy a tla rin i, o 'sim lik lar, h ay v o n la r bilan jo n - 
siz ta b ia t o 'rta sid a g i o 'z a r o b o g 'la n ish n i, u n d a n to 'g 'r i fo y d alan ish va 
tab iatn i k o 'z q o ra c h ig 'id a y asrashni ta b ia tsh u n o slik fani o 'rg a ta d i.
T a b ia td a d o im o o 'z g a rish la r b o 'lib tu ra d i. M asalan: q u y o sh d a n n u r 
ta ra la d i, o s m o n d a c h a q m o q c h a q n a y d i, m o m a q a ld iro q g u ld ira y d i va 
y o m g 'ir y o g 'ad i, o sh x o n a d a tabiiy gaz y o n ad i va suv qay n ay d i, y er o stid an
v u lq o n o tilib c h iq a d i, y e r b a g 'r id a n o 's im lik u n ib c h iq a d i, y a sh il 
o 'sim lik la rd a fo to sin te z ja ra y o n i yuz beradi. B ularning h am m asi tab iat 
h o disalaridir.
T a b ia td a sh a m o ln in g p ay d o b o 'lish i, daraxtdagi o lm a n in g uzilishi va 
yerga tushishi, m usiqa a sb o b larid a n va ra d io d a n to v u sh n in g tarq alish i, 
te le v iz o rn in g k o 'rsa tish i, k u n n in g isishi yoki sovushi, k u n va tu n n in g
alm ashinishi, yil faslining o'zgarishi, h ayvonlarning oziqlanishi va rivojlani-
3

---

sh i, o d a m va m a sh in a la rn in g h a ra k a ti k a b ila r h a m ta b ia t ho d isala rig a
kiradi.
T abiat hodisalari o ‘z - o ‘zid a n so d ir b o 'lm a y d i. M asalan : o 'sim lik larn in g
o 'sish i u c h u n u n g a sUv quyilishi va q uyosh n u ri tu sh ib tu rish i kerak yoki 
t o ‘p h arak atg a kelishi u c h u n u n i te p ish k erak va h o k azo . D em ak , tab ia t 
hodisalari m a ’lum sabablarga k o 'r a so d ir b o 'la d i.
In so n b u tu n u m ri d a v o m id a ta b ia t q o 'y n id a y ash ab , u n g a t a ’sir etib , 
b u n in g u c h u n z a ru r b o 'la d ig a n b a rc h a n arsalar: o z iq -o v q a t, k iy im -b o sh , 
qurilish m ate riallari, en erg e tik va m in era l re su rsla r va b o sh q a la m i m e h - 
n at qilish natijasida tab ia td an oladi. O lgan m o d d alam i iste’m ol qilib, so 'n g ra
ularni yan a tab iatg a chiqaradi. Bu ja ra y o n d o im o te n g m u n o sab atd a b o 'lish i 
kerak. A ks h o ld a in so n b ilan ta b ia t o 'rta sid a g i m u v o z a n a t b uzilib, in so n i- 
y atn in g yashashi u c h u n xav f tu g 'ilis h i m u m k in .
M a s a la n : h o z ir s a y y o ra m iz b o 'y ic h a h a r xil y o q ilg 'in i y o q is h d a
(S .A .K rolov, A .G .G ra b c h o k va b o sh q a la rn in g m a ’lu m o tlarig a k o 'ra ) h a r 
yili 10,1 m illiard to n n a k islo ro d sa rfla n m o q d a . B u 100 yil avvalgi shu y o 'l 
b ila n sarflan g an k islo ro d d a n 16 m a rta k o 'p d ir. H a r xil y o q ilg 'ila rd a n 6 
m illia rd to n n a d a n o rtiq k a rb o n a t an g id rid ajralib c h iq m o q d a (L .B ra u n ). 
A gar yashil o 'sim lik la r m a y d o n i k en g ay tirilm asa, g id ro en erg iy a va a to m
en erg iy asid an k en g fo y d alan ish g a o 'tilm a s a , y a n a 100 yildan s o 'n g a t ­
m o sferad a kislorod kam ay ib , k a rb o n a t an g id rid m iq d o ri k o 'p a y a d i va k i­
shi oiganizm ining yashashi u c h u n xavf tug'iladi. A kadem ik E .K .F edorovning 
m a ’lu m o tig a k o 'r a , d u n y o d a q ish lo q x o 'jaligiga y aro q li b o 'lg a n tu p r o q ­
n in g 70 % i, o 'rm o n la rn in g 50 % i, c h u c h u k d ary o suvlarining 20 % i, 
b io lo g ik re s u rs la rn in g 70 % i k is h ila r to m o n id a n o 'z la s h tir ilib fo y ­
dalanilm oqda.
A .V .S id o re n k o m a ’lu m o tig a q a ra g a n d a , h o zirg i y er y u z id a h a r yili 
4,0 m illiard to rin a d a n o rtiq n e ft va gaz, 2 m lrd to n n a d a n o rtiq k o 'm ir 
yoqilib, 20,0 m lrd t. h a r xil ru d a la r qazib o lin ib , u n in g c h a n g -to 'z o n la ri, 
zah arli gazlari, tu tu n -q u r u m la r i a tr o f m u h itn i iflo slan tirm o q d a.
S h u larn in g h a m m a si in so n n in g tab iatg a k o 'rs a tg a n t a ’siri natijasidir. 
S h u n d a y e k a n , ta b ia td a n to 'g 'r i fo y d alan ish , ta b ia t q o n u n larig a rioya q i­
lish shart. A ks h o ld a in so n u c h u n o 't a salbiy o q ib a tla r p ay d o b o 'lish i 
m u m k in . B uni quyidagi m iso lla rd a k o 'ra m iz . B u n d a n 3 m ing yil ilgari y er 
shari q u ru q lik y uzasi u m u m iy m ay d o n in in g 47 % ini o 'r m o n la r q oplagan. 
In so n n in g o 'rm o n la rd a n rejasiz foydalanganligi tufayli h o z ir u n in g m iqdori 
27 % ga tu sh g a n . N a tija d a tu p ro q eroziyasi k u c h ay d i, faqat so 'n g g i 100 yil 
ich id a (A .K u rak o v a) 2 m illiard g e k ta r h o sild o r y e r eroziyaga uch rag an . 
Bu b u tu n q u ru q lik yuzasi m a y d o n in in g 15 % ni tashkil etadi.
K ish ilarn in g q u rg 'o q c h il z o n a la rd a n x o 'jalik d a n o to 'g 'ri foydalanishi
4

---

n atijasid a q ay ta c h o ‘llan ish hodisasi yil sayin ku ch ay ib b o rm o q d a . H o z ir 
y e r kurrasi b o ‘yicha c h o ‘llashgan m a y d o n la r 30 m ln. kv km ga y etgan 
b o ‘lib, bu sayyoram iz q u ru q lik m ay d o n in in g 20 % ini egallaydi. S h u sabab­
li sayyoram izdagi g eografik m u h itg a ijobiy t a ’sir etib , uni saqlab qolish 
ZSrur. T o g 1 jin sla ri, re l’ef, tu p ro q , o 'sim lik , h ay v o n o t d u n y o si, suv va 
havo kabilarning b u zilish ig a y o ‘l q o 'y m a slik kerak. S h u n d a g in a ta b ia td a
am alg a o sh irila y o tg an o ‘zgartish ishlari in so n iy at u c h u n foyda k eltiradi. 
B unga R e sp u b lik a n in g Q arsh i, M irz a c h o 'l, Jizzax va b o sh q a jo y la rid a
am alg a o sh irilay o tg an ish la r yaq q o l m isoldir.
F a n va tex n ik a ta ra q q iy e tg an sari in so n n in g tabiatga t a ’sir etish y o ‘llari, 
shakllari k o ‘payib, u la r ta b ia td a b o ‘ladigan m iq d o r o ‘zgarishigagina em as, 
balki sifat o 'z g a rish la rig a h a m olib keladi. In so n n in g ta b iatg a k o 'rsa tg a n
t a ’siri quyidagilardir:
a) d e h q o n c h ilik , y ay lo v lard a m ol b o q ish , sa n o a t ishlab ch iq a rish n i 
in te n siv lash tirish , yangi kim yoviy m o d d a la rn in g yaratilish i, u rb a n iz a t- 
siya, o ‘rm o n x o ‘jaligi, h a r xil q u rilish larn in g kengayishi, tabiiy resu rslard an
foyd alan ish h a m d a iste ’m ol qilish, ta b ia td a n rek ratsio n m a q sa d d a foy­
d alan ish va bo sh q alar.
D e h q o n ch ilik natijasida eng a w a l tabiiy o'sim lik lar va hayvonlar dunyosi 
keskin o 'z g a ra d i, h a m d a suv balansiga va biologik m o d d a la r a lm a sh in u - 
viga t a ’sir etadi.
O lim la rn in g m a ’lu m o tla rig a k o 'r a , y e rla rn in g h ay d alish i n a tija sid a
d u n y o d a o 'sim lik la r b arg in in g q o ld iq lari h ay d alm ag an yerlarga n isb a ta n
42 % k a m t o ‘p la n g a n . B u e sa tu p r o q d a g u m u s m o d d a la rin in g k am
t o ‘plan ish ig a sabab b o 'lm o q d a . Y erlarn i n o to ‘g ‘ri h ay d ash va su g 'o rish
tu fay li tu p ro q eroziyasi so d ir b o 'lm o q d a .
Y erlarn i n o to 'g 'r i su g 'o rish natijasida ikkilam chi sh o 'rla n ish vujudga 
keladi. Bu esa e k in la r h o sild o rlig in i (p ax ta va b u g 'd o y h o sildorligini 50— 
60 
%
g a va jo 'x o ri h o sild o rlig in i 4 0 - 5 0 % ga) k am ay tirad i. H o z ir d u n y o
b o 'y ic h a q ish lo q x o 'jalig id a 100 m in g d an o rtiq kim yoviy p re p a ra tla r, y i­
liga 4 m ln .t. atro fid a zah arli x im ik atlar ish latilm o q d a. Bu zaharli x im ik atlar 
suv, h avo, o 'sim lik la r o rq ali hayvon va in so n o rg an izm ig a o 'tib , ta b ia t- 
dagi m o d d a alm ashinuvida faol ishtirok etadi, oqibatda, ekologik sistem aning 
buzilishiga olib keladi. N a tija d a h ay v o n lar, q u sh lar, b a liq larn in g h alo k
b o 'lish ig a, o d a m la r sa lo m atlig ig a o ‘ta salbiy t a ’sir k o 'rsa ta d i. B uni p a x ta 
yakkahokim ligi (sobiq ittifo q ) davrida O 'z b e k isto n m isolida yaqqol k o 'ris h
m u m kin;
b) y ay lo v lard an n o to 'g 'r i foydalanish n atijasid a h u d u d la n d sh a ftla rid a
salbiy o 'z g a rish la r b o 'lib tu ra d i. C h o rv a m o lla rin i b ir y erd a su ru n k asig a 
b oqish o 'sim lik q a tla m in i tu y o q la r b ilan ezib tu p ro q h o latig a salbiy t a ’sir
5

---

e ta d i, to g 1 y o n b a g 'rid a yuvilish te zla sh ib ja r la r hosil b o ‘lad i, sham ol esa 
tu p ro q n in g h o s ild o r ustki q ism ini u c h irib k e ta d i. C h o 'lla r d a m o lla rn i 
n o to ‘g ‘ri b o q ish natijasida q u m la r k o 'c h a d i, sh am o l u larn i u ch irib b a rx an - 
larni hosil qiladi; b u la r esa o ‘z n av b atid a biologik siste m a n in g buzilishiga 
olib keladi;
v) o 'r m o n ta b ia td a m o d d a la r alm a sh in u v id a faol ish tiro k etib , ta b ia t­
d a m u v o z a n a tn i saqlab tu rish d a m u h im kasb etad i. O ‘rm o n tu p ro q ero z i- 
yasiga y o ‘l q o ‘ym aydi, tu p ro q u n u m d o rlig in i o sh irad i, h a v o n in g nisbiy 
nam ligini 11 % ga o sh ira d i, b ir g e k ta r o ‘rm o n 2 to n n a k a rb o n a t a n g id rid - 
ni yutib, a tm o sfera g a 10—11 m illiard m e tr kub kislorod ajratib b erad i. 
D e m a k , o 'r m o n hav o n i to z a saqlab tu ra d i. B iroq keyingi yillarda in so n - 
la rn in g salb iy t a ’siri n a tija sid a y e r k urrasidagi o 'r m o n la r n in g u m u m iy
m ay d o n i 20 % ga qisqarib k etd i. N a tija d a tu p ro q eroziyasi k u ch ay d i, suv 
rejim ida, b u g 'la n ish d a , a tm o sferan in g gaz b a lan sid a va biologik resurslarda 
salbiy o 'z g a rish la r ro 'y b e rg an k i, bu ekologik siste m a n in g buzilishiga olib 
k elm o q d a;
g) 
d u n y o d a a tro f-m u h it ifloslanishida sa n o a t va tab iiy energiya c h i­
q in d ilari 55 % ni tashkil e tm o q d a . S a n o at va tab iiy ene^giyadan h a r yili 
a tro f-m u h itg a 17,373 m ln .t. h a r xil (C O , C O r S 0 2, N 20 ) zah arli gazlar, 
400 m ln .t q a ttiq c h iq in d ila r, atm o sfera g a 224 m ln .t q a ttiq z a rra c h a la r 
c h iq a rilm o q d a . N a tijad a ta b ia t, ayniqsa, atm o sfe ra h a r xil ch an g , q u ru m , 
gaz, rad iak tiv m o d d a la r va b o sh q a la r b ilan iflo slan ib , u n in g ta rk ib id a
k a rb o n a t a n g id rid n in g m iq d o ri o sh ib b o rm o q d a . B u o 'z g a ris h la r o 'z
n av b atid a ek ologik ja ra y o n n in g b u zilish ig a, in so n n in g y ash ash ig a xavf 
so lm o q d a;
d) fan va te x n ik a ta ra q q iy o ti natijasida yangi ilgari m a ’lum b o 'lm a g a n
va ta b ia td a u ch ra m a y d ig a n m o d d a la r y aratilm o q d a.
H o z ir y er k u rrasid a h a r yili 40 m ln .t a tro fid a sin te tik m o d d a la r ishlab 
c h iq a rilm o q d a . U la r d e y a rli p a rc h a la n m a y d ig a n m o d d a la r d ir , u la rn i 
p arc h a la y d ig an fe rm e n tla r h a m hali ta b ia td a y o 'q . Bu c h iq in d ilarn i faqat 
qayta ishlashga o 'tis h y o 'li bilan y o 'q qilish m u m k in ;
e) h a r yili y er b a g 'rid a n qazib o lin ad ig an foydali q a z ilm a la r va q u ri- 
lish m ateria lla rin in g m iq d o ri, A .l.K u ra k o v a (1983) m a ’lu m o tig a k o 'ra , 
yaqin yillarda 190 m illiard to n n a g a o shib ketadi. H o z ir h a r yili 100 m il­
liard to n n a boyliklarni qazib olish u c h u n 6000 km kub y erni a g 'd a rib , bir 
y erd an ikkinchi yerga olib b o rib ta sh la m o q d a . B u n d a u larn i sham ol u c h i­
rib, o q a r suvlarga tu sh ib , suvni, havoni va tu p ro q n i iflo slan tirm o q d a ;
j) sa n o a t o b y e k tla rin in g k o 'p a y ish i, aholi p u n k tla rin in g vujudga keli­
shi, y o 'l, a e ro d ro m , park va suv in sh o o tla rin in g q u rilish i, yerlarni hay- 
dash va su g 'o rish k a tta o 'z g arish larg a o lib k elm o q d a. B u n d ay y o 'lla r bilan
6

---

\
ta b iiy la n d s h a fti o ‘z g a rg a n y e rla r s a y y o ra m iz y u z a si m a y d o n in in g , 
D .U N ik itin , Y u .V .N o v ik o v la r (1986) m a ’lu m o tla rig a k o ‘ra, 10 % ni 
tashkil e tad i. D u n y o d a faq at q u rilish lar b ilan b an d b o ‘lgan m ay d o n n in g
m iq d o ri 2 0 00-yilda 300 m ln . gek targ a yetgan;
z) urbanizatsiyajarayoni atrof-m uhitning ifloslanishida m uhim rol o ‘ynaydi. 
Q ishloq aholisining k o 'p qism i sh aharlarda joylashib qoladi. 2000-yildan 
boshlab yer shari aholisining 70 % i sh ah arlard a yasham oqda. D unyoning 
bir n e c h a rayonlarida sh a h arla r bir-'biriga q o ‘shilib ketib agrom egratsiya- 
larni hosil qilm oqda. M asalan: K atta N y u -Y o rk d a 16 m ln., K atta T ok io d a 
esa 25 m ln. aholi yasham oqda. Shaharlarda aholining ko‘payishi va sanoatning 
o ‘sishi h a r xil c h iq in d ilam in g k o ‘payishiga sababchi b o 'lad i;
k) ta b ia td a n rek reatsio n foyd alan ish d e g a n d a b iro r h u d u d n in g tabiiy 
sh aro iti va resu rslarid an d a m olish, h o rd iq c h iq a rish d a , d a v o lan ish d a va 
tu riz m d a foydalanish tu sh u n ilad i. S hu sababli o ‘sh a rek reatsio n o b y ek t- 
la rd a n t o ‘g ‘ri foydalanilsa, ta b ia tn i m u h o fa z a qilish q o id alarig a rioya q i- 
lin s a , k u r o r t, s a n a to r iy , d a m o lish u y la ri jo y la s h g a n h u d u d ta b ia ti 
g o ‘zallash ib b o rad i. Aks h o ld a, rek rea tsio n ta b ia t kom p lek slarig a z a ra r 
y etib , d arax t va b u ta la rn in g q u rib qolishi, h avo va suvning ifloslanishi, 
tu p ro q h o latin in g o 'zg arish i yuz beradi;
1) tab iat va undagi h o d isalarn i tu rli u su lla r b ilan o 'rg a n ish m u m k in . 
S h u la rd a n b iri, k u z a tish usuli yoki ta b ia tn i sezgi o rg a n la r y o rd a m id a
o 'rg a n is h usulidir. C h u n k i biz ta b ia tn i k u n d a lik h a y o tim izd a k o ‘z, q u lo q , 
b u ru n , til va te ri kabi sezgi o rg an la rim iz y o rd a m id a sezam iz.
M a sa lan , k o 'z im iz b ila n o q va q o ra rangli p re d m e tn i yoki q u sh lar 
parvoz etganini k o 'ram iz. Q u lo g ‘im iz bilan q ushlarning sayrashini, rad io d an
yoki m ag n ito fo n d a n yoqim li kuyni esh itam iz. B u rn im iz bilan h id n i, tili- 
m iz bilan t a ’m -m a z a n i, terim iz bilan esa issiq yoki sovuqni sezam iz. D em ak, 
sezgi o rg an la rim iz orqali his etib , bu h aq d a tegishli xulosa ch iq arish im iz 
m um kin.
K uzatish usuli o rg a n iz m la r va a tro f-m u h itd a r o ‘y b eradigan h o d isa ­
larni tasvirlash va tahlil qilish im k o n in i b erad i. Bu usul b io logiyaning ilk 
b o r p ay d o b o 'lg a n d av rid a keng q o 'lla n ilg a n va u hozirgi v aq td a h a m o 'z
m avqeyini y o 'q o tg a n i y o 'q . U b o tan ik a, zo ologiya, ekologiya va b io lo g iy a­
n in g b o sh q a k o 'p g in a so h alarid a keng q o 'lla n ila d i.
T u rli sis te m a tik g u ru h la r, tirik o rg a n iz m ja m o a la r i, o rg a n iz m la r, 
u la rn in g ta rk ib iy q ism larid ag i o 'x s h a s h lik va fa rq la r ta q q o sla sh usuli 
y o rd a m id a an iq lan ad i. Bu u su ld an sistem atik a, m orfologiya, a n a to m iy a , 
p o le o n to lo g iy a , em briologiya va shu singari fa n lard a keng foydalaniladi. 
Bu usul orqali hujayra nazariyasi, b io g en etik q o n u n , irsiy o 'z g a ru v c h a n - 
lik n in g g o m o lo g ik q a to rla r q o n u n i k a sh f etilg an .
\
7

---

T u rli sistem atik g u ru h la r, o rg a n iz m , u n in g o rg an larin i tarixiy ja ra y o n - 
d a p a y d o b o ‘lish q o n u n iy a tla ri tarix iy usul y o rd a m id a o ‘rg an ilad i. Bu u su l 
y o rd am id a organik d u n y o n in g evolyutsion ta ’lim oti yaratildi. E ksperim ental 
usul orqali tirik ta b ia td a g i, o rg an izm lard ag i v o q e a -h o d isa la r b o sh q a u su l- 
larga n isb a ta n c h u q u r o ‘rganiladi.
K o ‘p v aq tla rd a ta b ia tn i b ev o sita sezgi o rg a n larim iz orqali o ‘rganish 
yetarli b o ‘lm ay qoladi. B unday h o lla rd a m axsus a sb o b la rd an foydalaniladi. 
M asalan , n ih o y a td a m ay d a b o 'lg a n m ik ro o rg an izm larn i k o ‘rishga k o ‘zim iz 
ojizlik qiladi. O d d iy k o ‘z b ilan 0,2 m ik ro n d a n kich ik b o 'lg a n o rg an izm larn i 
k o ‘rib b o 'lm a y d i. U la rn i k u z atish va o ‘rganish u c h u n m ax su s asb o b la r — 
lu p a la r yoki m ik ro sk o p q o ‘llaniladi.
Z a m o n a v iy lin z a la r b ila n jih o z la n g a n q u d ra tli y o ru g ‘lik m ik ro sk o p lari 
te k sh ira d ig a n m ik ro o b y e k tla rn i 2000 m a rta g a c h a k a tta qilib k o ‘rsatad i va 
k attaligi 0 ,2 m ik ro n g a te n g b o 'lg a n z a rra c h a la m i k o 'ris h im k o n in i b erad i.
K eyingi y illard a e le k tro n m ik ro sk o p la r k a sh f e tilib , u la r y o rd a m id a
m ik ro o b y e k tla rn i 200 000 v a u n d a n o rtiq h o la td a k a tta la sh tirib k o 'ris h
im k o n iy a ti p a y d o b o 'l d i . B u m ik r o s k o p la r y o r d a m id a o ‘t a k ic h ik
m ik ro o rg a n iz m la r b o 'Iim i v iru slar v a b a k te rio fa g la m i o ‘rg an ish yaxshi 
y o ‘lga q o 'y ilg a n . B izga m a ’lu m b o 'lg a n v iru slarn in g eng k a ttasi ta m a k i 
m azaykasi virusi b o 'lib , u n in g u zunligi 250 m n yoki 0,0 2 5 m ik ro n d ir.
O sm o n g u m b azid ag i y u ld u z la r v a b o sh q a k o in o t jism lari esa telesk o p
y o rd a m id a k uzatiladi va o 'rg a n ila d i. O d a m k o 'z i q o p -q o ro n g ‘i tu n d a o c h iq
o sm o n d a g i y u ld u z la rd a n u c h m in g g a y aq in in i bilib olishi m u m k in . H o z ir­
gi z a m o n k u ch li tele sk o p la ri y o rd a m id a esa o lim la r m illio n lab y u ld u zlar- 
ni k u z a tib g in a q o lm ay , balki o 'rg a n a d ila r h am . K eyingi p a y tla rd a e le k ­
tro n hisoblash texnikasining rivojlanishi bilan biologik ta d q iq o tla rd a m o d el- 
lash tirish u su lla rid a n h a m keng fo y d alan ilm o q d a.
M o d e lla sh tirish u su lin in g m a z m u n i tirik tab ia td ag i b iro r v o q e a -h o d isa
yoki u n in g m u h im jih a tla rin i m o d el ta rz id a q ay ta tik lab o 'rg a n is h d a n
iborat.T asvirli m o d e l m a te m a tik belgilarga ay lan tirilad i va m a ’lu m v aq t- 
d a n keyin u n d a q a n d a y d ir o 'z g a rish la r, h o d isa la r ro 'y b erish i m u m k in li- 
gi ele k tro n h iso b lash m ash in asi y o rd a m id a a n iq lan ad i.
M o d ella sh tirish u su lin in g afzalligi sh u n d ak i, u tirik ta b ia td a kelgusida 
ro 'y b e rad ig a n v o q e a -h o d isa la rn i o ld in d a n bilish im k o n in i b erad i.
8

---