I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Abu Rayhon Beruniy ( 9 7 3 - 1 0 5 1 ) . 
U o 'z b e k ensiklopedist olim i. U n in g
ilm iy m erosi h o zirg ach a va b u n d a n keyin h am ju d a u zo q d av rlar m o b a y ­
n id a ja h o n olim larin i lol qoldirishi shubhasiz.
B eruniy 973-yil X o razm n in g Kat (hozirgi Q o ra q a lp o g 'isto n n in g B eru ­
niy) sh a h rid a tu g 'ild i.
M a ’lum otlarga q a rag an d a , uning 152 ta k ito b in in g n om i m a ’lum b o 'lib , 
b izg ach a 27 tasig in a yetib kelgan. U ning bir q a n c h a k ito b lari tab iat ilm iga 
b a g 'ish lan g a n .
U n in g asarlarida M arkaziy O siyo, E ro n , H in d isto n va A fg 'o n isto n d a
keng ta rq a lg a n o 'sim lik h am d a hay v o n lar, u larn in g foydali xislatlari h a ­
q id a keng m a ’lu m o tla r keltirilgan. U h ay v o n la r va o 'sim lik larn in g yil fasl- 
lariga q a ra b o 'zg a rish in i t a ’riflaydi. B eruniy b iro rta hayvon yoki o 'sim lik

---

tu ri Y e r yuzini b u tu n la y q o p lab o lsa, b o sh q a la m in g k o ‘p ayishiga o ‘rin 
q o lm ay d i. S h u n in g u c h u n d e h q o n la r ek in larin i o ‘to q q ilad ilar, asalarila r 
asalni b ek o rg a yeydigan o 'z jin sd o sh la rin i o 'ld ira d ila r, deydi.
T a b ia td a h a m sh u n d a y ja ra y o n so d ir b o ‘ladi. B eru n iy n in g ay tish ich a, 
Y er y u zin in g o 'z g a rish i o 's im lik va h ay v o n lar o ‘zg arishiga o lib keladi.
B eruniy 1116 tu r d o rin i t a ’riflaydi. U la rd a n 750 tasi o ‘sim lik, 101 tasi 
h a y v o n lard a n ta y y o rlan ad i. D o riv o r o 'sim lik la r q a to rig a b o d o m , gulxayri, 
m avrak, m in g d e v o n a , qizilm iya, sach ratq i, yalpiz k ab ilarn i k iritadi.
B eruniy o d a m la m in g rangi, qiyofasi, ta b ia ti, axloqi tu rlic h a b o 'lis h i 
irsiyatgagina e m as, balki tu p ro q , suv, havo kabi o d a m la r yashab tu rg a n
m u h itg a h a m b o g 'liq lig in i e ’tir o f e tad i. O d a m o 'z rivojlanishi b ila n h a y ­
v o n la rd a n a n c h a g in a u z o q la sh ib k etg an lig in i t a ’k id lab , o lim x a lq la rn i 
tab aq alarg a b o 'lis h va ularn in g b irin i o rtiq , ikkinchisini k a m k o 'rish n o d o n - 
likdan b o sh q a n a rsa em as deb uq tirad i. B eru n iy n in g o 's h a d a v rd a y aratg an
kash fiy o tlarid an b iri, Y ern in g k u rra sh ak lid a ek an lig in i k o 'rsa tish u c h u n
globus ixtiro etg an lig id ir. U q u y o sh a tro fid a sa y y o ralar ay la n ish in i, Y er 
esa a n a sh u sa y y o ralard an biri ekanligi h a q id a m a ’lu m o t berad i.
U m a ’d a n la r (m in eralo g iy a) h aq id ag i ilm n in g rivojlanishiga k a tta hissa 
qo'shgan. O 'z i yaratgan asboblar yordam ida 50 d an ortiq m o ddani o'rgangan. 
O ltin , sim o b , k u m u sh , q o 'rg 'o s h in , m is, te m ir kabi k o 'p la b m o d d a la r­
ning xususiyatlari h aq id a ilm iy m a ’lu m o tla r to 'p la g a n .