4-mavzu sifat, son so’z turkumlari (2 soat) reja

4-MAVZU

SIFAT, SON SO’Z TURKUMLARI (2 soat)

REJA:

1.Sifatning ma’no turlari. Asliy va nisbiy sifatlar.

2.Sifat yasalishi va sifat darajalari.

4.Sifatning otlashuvi.

5.Sifatning tuzilishiga ko’ra turlari.

6.Son so’z turkumining o’ziga xos xususiyatlari haqida ma’lumot.

7. Sanoq son va tartib son.

8. Jamlovchi son.

9.Dona son va numerativ so’zlar.

10.Chama son, taqsim son va kasr son.

Eski o`zbek tilidagi sifatlar ham xarakteriga ko`ra ikki guruhga bo`linadi:
1) asliy sifatlar; 2) nisbiy sifatlar.
I. Asliy sifatlar eski o`zbek tilida ham hozirgi o`zbek tilidagidek predmetning rangi, tusi, hajmi, shakli kabi ma’nolarni bildirish uchun xizmat qiladi. Mas: qara sach halqasi (Lutf., 174 a), sarig` yuz (Sakk., 22 a), shirin so’z (Sakk., 15 a), suchuk so’z (Otoyi, 73 a), achchig` til (Nav. MQ, 125), yaxshi mevasi budur (BN, 366); uzun yash (Lutf., 213 a), ulug` qabila taqi kichik qabila (Taf., 47 b), yangi ay (Otoyi, 18 b),
qari kishi (Sh. tar., 47), to’g`ri yo’l (Lutf., 189 6).
II. Nisbiy sifatlar turli so`zlarga sifat yasovchi maxsus affikslar orttirish yo`li bilan hosil bo`ladi.
SIFAT YASALIShI
Eski o`zbek tilida ham sifat morfologik (affiksatsiya) va sintaktik (kompozitsiya) yo`llar bilan yasalgan.
Sintaktik yo`l bilan sifat yasalishi odatdagicha bo`lib, bunday sifatlar qo`shma yoki juft so`zlar formasida bo`ladi. Mas: qara yuzluk bashi (Nav. MQ, 34); qara tamg`aliq ay (Lutf., 212 6), ko’k yo’llug` bo’ri (UN, 38), turluk-turluk taamlar (Rabg`., 57 6), qattiq-qattiq avaz (Sh.turk, 12);
Morfologik yo`l bilan ismlardan va fe’llardan sifat yasaladi.
Ismdan sifat yasovchi affikslar
-lik, -lig`,-lig (-luq,-luk,-lug`,-lug) affiksi
Eski o`zbek tilida bu affiks ot yasashda ham, sifat yasashda ham mahsuldor bo`lgan .
Bu affiks bilan yasalgan sifat so`z o`zagida ifodalangan predmet, belgi, xususiyatga egalikni bildiradi. Mas: Bashir atlig` og`li bar erdi (Rabg`., 70 a). Yaqshi ko’rklug bir qiz erdi (UN, 28). Aya, gul chehralik sarv-u ravanim (Otoyi, 38 a). Sarv boyluq lala ruxsarim qani? (Nav. LT, 120). Tag`lari tamam archaliq qalin bo’lur (BN, 173). Kuydi bu g`am bila munglug` jani (ShN, 175).