4-mavzu sifat, son so’z turkumlari (2 soat) reja

Noaniq son eski o`zbek tilida ko’p, a z kabi so`zlar bilan ifodalangan. Bunday so`zlar mazmunan ikki guruhga bo`linadi. Masalan ko’p so`zi shaxs yoki predmetning miqdori ortiqligini, az so`zi esa kamligini ko`rsatadi. Mas: Ko’p mallar xarj qilduq (Rabg`., 142 a). Ali Sultan az kishi bilan kelib (Sh. turk, 135).
Eski o`zbek tilida noaniq son ma’nosida forscha bisyar (ko`p) so`zi .ham qo`llangan. Mas: Naranj va turunj; va gurunji bisyar bo’lur (BN, 164).
Qadimgi yodgorliklar tilida noaniq son ma’nosida ko’p, az so`zladidan tashqari, talim (ko`p), o’kush (ko`p) so`zlari ham qo`llangan. Eski o`zbek tilida bu so`zlarning qo`llanishi asosan XV asrgacha davom etgan. Mas: Talim kishilar o’ldi, talim qan to’kuldi (Taf., 10a) Aning so’ngida o’kush muradlar bo’lg`ay (Nav. Mnsh., 19).
TARTIB SON
Eski o`zbek tilida tartib son sanoq songa -nchi affiksini qo`shish yo`li bilan yasalgan: ikinchi//ikkinchi, altinchi, yetinchi//yettinchi. Undosh bilan tugagan sanoq sonlarga bu affiks -inchi ko`rinishida qo`shiladi: birinchi, beshinchi, sekizinchi//sekkizinchi. Tarkibida (oxirgi bo`g`inida) lab unlisi bo`lgan, undosh bilan tugagan sanoq sonlarga odatda -unchi ko`rinishida qo`shiladi: uchunchi, to’rtunchi, to’quzunchi//to’qquzunchi. Ba’zan bu affiksning -nch (-inch /-unch) variantlari ham uchraydi: altinch, beshinch, uchunch kabi. Ayrim yodgorliklarda tartib sonning -lanchi affiksi bilan yasalgan formasi ham qo`llangan: beshlanchi, yet(t)ilanchi kabi.
Birinchi tartib sonining ma’nosi eski o`zbek tilida quyidagicha uch xil yo`l bilan ifodalangan:

• tartib son formasi bilan, ya’ni bir sanoq soniga tartib son affiksini qo`shish bilan yasaladi. Mas: Birinchisiga Kun at qo’ydilar (O’N, 29). 2)avval so`zi bilan ifodallngan. Mas: Aydilar: avval aybi ul turur kim, o’g`ri turur, ikkinchi aybi qachqaq turur, uchunchi aybi yig`laq turur (Rabg`., 48 a);
• 3)avvalg`i so`zi bilan ifodalanadi. Mas: Avvalg`i namani aytur (MN, 295 b).

Qadimgi yodgorliklarning ko`rsatishicha, tartib sonning bir sanoq sonidan yasalgan birinch//birinchi formalari keyingi hodisa bo`lib, dastlabda bu ma’no avvalg`i tipidagi forma orqali ifodalangan; Masalan, O`rxun-Yenisey yodgorliklarida birinchi tartib soni ma’nosida ilki//iliki so`zi qo`llangan: ilki kun — «birinchi, oldingi kun», ilki su — «birinchi, oldingi askar». Qadimgi uyg`ur tili yodgorliklarida esa birinchi ma’nosida BASHTINQI so`zi qo`llangan. O’rxun-yenisey yodgorliklarida yigirmi va o’tuz sanoq sonlaridan ham shu usulda tartib son yasalgan: yigirmiki — «yigirmanchi», o’tuzqi — «o`ttizinchi».

Yuqorida ko`rsatilganidek, 20 sanoq soni eski o`zbek tilida yigirma formasida oxirgi unlisi [a] bilan yoki yigirmi formasida oxirgi unlisi [i] bilan qo`llangan. Tartib son affiksi bu sonning asosan oxirgi unlisi [i] bilan kelgan yigirmi formasiga qo`shiladi. Mas: yigirminchi fasl (Nav. MQ, 33). 20 soni tartib son affiksini olgan tarkibli sonlar tarkibida kelganda ham asosan yigirmi formasida oxirida [i] unlisi bilan keladi. Mas: yigirmi birinchi fasl (Nav. MQ, 35).
O’rxun-Yenisey yodgorliklari va qadimgi uyg`ur tiliga oid manbalarda 2 sonidan tartib son ikinti formasida yasalgan. «Devonu lug`otit turk»da ikinch formasi bilan birga shu ma’noda ikindi formasi ham keng qo`llangan: ikindi nang «ikkinchi narsa» (MK, I tom, 158-bet).