4-mavzu sifat, son so’z turkumlari (2 soat) reja

 
TAQSIM SON
Eski o`zbek tilida taqsim son ma’nosini ifodalashda quyidagi usullardan foydalanilgan.
Taqsim sonning -ar ( unlidan keyin: -shar/-rar ) affiksi bilan yasalgan formasi qo`llangan: birar (bittadan), ik(k)ishar (ikkitadan), uchar (uchtadan), to’rtar (to`rttadan), beshar (beshtadan), altishar//altirar (oltitadan), yettisher (yettitadan), mingar (mingtadan) kabi.
Bu forma taqsim son ifodalanilishining qadimgi usuli bo`lib, o`zbek tilida uning qo`llanishi asosan XV asrgacha davom etgan, keyingi davrlarda ba’zi o`rinlarda uchraydi. Mas: Hind eli fusulni kim, t o’ r t ar ay ta’yin qilibturlar, har faslda i kkir a r ayni issiqning va yag`inning va savuqning zo’ri tutubturlar (BN).
Shu affiksni olgan son takrorlanib juft so`z formasida kelishi ham mumkin: birar-birar (bitta-bittadan) kabi. Mas:Birar-birar qo’lini, butini, azaqini sindurdi, ushatdi (Taf., 38 a).
Taqsim sonning -ar {-shar/ -rar}affiksi bilan yasalgan formasi hozir turk, tatar, qumiq, boshqird, gagavuz, qrim tatarlari, qarachay-balqar, qaraim kabi ko`pgina turkiy tillarda faol qo`llanadi.
Taqsim son eski o`zbek tilida sanoq sonlarga -in affiksini qo`shish yo`li bilan ham ifodalangan. Bu affiksni qabul qilgan son ko`pincha juft so`z formasida keladi: -birin-birin (bitta-bittadan), birin-ikkin (bitta-ikkitadan) kabi. Mas:Keldi yuz ming er qamug`i b e shin, o’nun, o’tuzun (Rabg`.). Ahli majlis birin-ikkin keldilar (BN, 317).
Bu forma ham taqsim son ma’nosini ifodalashning qadimgi usuli bo`lib, o`zbek tilida asosan XV asrgacha iste’molda bo`lib, keyingi davrlarda kam uchraydi.
Sanoq sonning hech qanday qo`shimchasiz takrorlanib kelishi bilan ham taqsim son ma’nosi ifodalanadi. Mas: Tekma narsadin yaratduq ikki-ikki (Taf., 54 b). Anga bilganimizni b i r-b i r aytaling (Sh. tar., 7).
KASR SON
Eski o`zbek tilida ham kasr son sintaktik usul bilan ifodalangan bo`lib,oldin butun son chiqish (yoki o`rin-payt) kelishigida, so`ng kasrni ifodalovchi son keladi. Mas: Uchda birin tunda o’qug`ay (Taf., 147 a).Tunnung uch ulushdin biri kechmish erdi (Rabg`.).
Eski o`zbek tilida butunning bo`lagini ifodalovchi so`zlardan asosan yarim so`zi qo`llangan. Mas: Bu chashmaning suyi y a r i m tegirman suyig`a qavushur (BN, 424). Tun yarmindin so’ng azg`ina qar yag`ib erdi (Sh. tar., 53).
Yarim so`zi ayrim yodgorliklarda, masalan, «Shajarai tarokima»da yarin, yarti formalarida ham qo`llangan: Barchasi so’zni butun ayta bilmas, yarti ayturlar (Sh. tar., 34).