4-mavzu sifat, son so’z turkumlari (2 soat) reja

Tarkibli sanoq sonlarning tuzilishida eski o`zbek tilida ham hozirgi o`zbek tilidagi tartib mavjud, ya’ni katta son oldin, kichik son keyin keladi. Mas: O’n ikki vaziri bar erdi (Taf., 132 b). Yuz yigirma besh ming tag` bo’lg`ay (BN, 353).
Tarkiblili sanoq sonlarning komponentlari odatda yordamchi elementlarsiz birikadi .Lekin ba’zan komponentlar o`rtasida bog`lovchi bo`lishi hollari ham uchraydi. Mas: Yigirmi dag`i bir (ShN, 223). Yilg`a ming sekkiz yuz-u to’qsan edi (Furq. II, 26).
Birinchi misolda dag`i bog`lovchisi, ikkinchi misolda -u bog`lovchisi tarkibli son komponentlarini biriktirish vazifasida kelgan.
Qadimgi yodgorliklar tilida tarkibli sanoq sonlarning tuzilishi boshqacha tartibda bo`lgan. Masalan, O`rxun-Yenisey yodgorliklarida tarkibli sanoq sonlar quyidagi ikki usul bilan ifodalangan:
a) kichik sonlar katta sonlardan oldin keladi. Masalan, iki yigirmi — «o`n ikki» (12) ma’nosida, ya’ni «yigirmaga tomon ikki» degan ma’noda. Yana misollar: uch yigirmi (13), besh yigirmi (15), alti yigirmi (16), yeti yigirmi (17), sekiz yigirmi (18), to’quz yigirmi (19), bir o’tuz (21), uch o’tuz (23), yeti o’tuz (27), bir qirq (31), besh qirq (35), to’quz qirq (39), ikki elig (42), uch elig (43), bir yetmish (61), uch yetmish (63);
b) katta son oldin, kichik son keyin keladi. Bunda tarkibli son komponentlari o`rtasida artuq so`zi III shaxs egalik formasida (artuqi) keladi. Masalan, o’tuz artuqi uch — «o`ttiz uch» (33) ma’nosida, ya’ni «o`ttizdan uch ortiq, o`ttizga uch qo`shildi» degan ma’noda. Yana misollar: o’tuz artuqi bir (31),o’tuz artuqi to’rt (34), o’tuz artuqi sekiz (38), qirq artuqi yeti (47).

• Bir sonining sanoq son sifatida qo`llanishiga misollar:Bir avuch diram kelturub iltimas qildilar (Nav. MQ, 70) Muddati b i r yil Yarkand shahrida turadurmen (Furq. II, 155).
• Bir so`zi noaniqlik ma’nosini bildiradi. Mas: Urum qag`anning bir qarindashi bar erdi (UN, 41).
• Bir so`zi ma’noni kuchaytirish, ta’kidlash uchun xizmat qiladi. Mas: Bir kiyay men ham (Muq., 115).
• Bir so`zi takrorlanib kelganda, ikki tomondan bo`lgan ish-harakatning o`zaro munosabatini ko`rsatadi. Mas:
• B i r-b i r i n a hech qarindashliqi bo’lmas (Sh. turk, 24).

Noaniq son. Bu son o`zining mazmuni bilan sanoq sonlarga yaqin turadi. Noaniq son taxminiy, noaniq miqdorni ko`rsatishi bilan xarakterlanadi.