Mavzu: olmosh. Olmoshning grammatik xususiyatlari. Reja

MAVZU:OLMOSH. OLMOSHNING GRAMMATIK XUSUSIYATLARI.

Reja:

1. Olmoshning ta’rifi va leksik-grammatik xususiyatlari

2. Olmoshlarning ma’no turlari

3. Boshqa turkumga oid so‘zlarning olmoshlarga ko‘chishi

4. Olmoshlarning tuzilish jihatdan turlari

Olmosh haqida ma’lumot

M a ’lum ki, so ‘zlar m a ’noviy belgisiga ko'rra uch turga bo'linadi.

a) m ustaqil m a ’noli so ‘z (fe'l , ot, sifat, son, ravish);

b) bo‘sh - ishora m a ’noli so ‘z (olmosh);

d) y o rdam chi ma ’noli so ‘z (k o 'm ak ch i, b o g ‘lovchi, yuklama, k o ‘m akchi ).

«Ishoraviylik» ram zi bilan ataluvchi olm osh boshqa leksemalardan ajralib turadi. 0 ‘zbek tilshunosligida olm oshning doirasi va vazifasi z o ‘rm az o ‘rakilik bilan ancha chegaralanib «ot, sifat, son o 'rn id a qoT lanuvchi so ‘z» sifatida o ‘ta to r tushunilgan. V aholanki, bu bilan olm oshning nafaqat ot, sifat, son, balki fe ’l, ravish, taqlid. undov, gap va, hatto, m atnni alm ashtira olish, ularga ishora etish xususiyati hisobga olinm agan. O lm osh guruhiga men, sen, u, biz, siz, ular kabi shaxsga; kim, nima, bu, ana, mana, mana bu kabi predm etga; qanday, bunday, shunda)> kabi belgiga; buncha, shuncha, qancha kabi m iqdorga; qachon kabi paytga; qayer kabi o ‘ringa; shunday bo'lmoq, qanday qilmoq kabi harakat-holatga ishora qiluvchi leksema kiradi. Shuni aytib o ‘tish jo izk i, olm osh ham m a vaqt ham qandaydir bir so ‘zni «alm ashtirib», un in g o 'rn id a kelaverm aydi.

M isollar: 1. Kim mehnat qilsa, rohat ko'radi.

2. Men kecha keldim. Sen buni bilasan.

3. Nima qilsam ham, men o'zim bilaman.

4. Hamma mehmonlar biznikida.

5. Barcha mushkulotlar oson b o ‘ldi kabi gaplarda kishilik, belgilash, o 'z lik olm oshi hech bir so 'z n i ahuashtirm agan.

Arab tilshunosligida olm osh alohida s o 'z turkum i sifatida berilm agan, balki har bir s o 'z turkum i ichida «yashirin m a ’noli so 'z» (zamirlar) sifatida alohida guruhlarga ajratilgan. C hunonchi, kitob, daftar, Abbos - aniq m a ’noli ot b o 'Isa, men, sen, kim - yashirin m a ’noli ot (zam ir otlar) dir. Y oxud oq, qizil, chiroyli — m a Turn m a’noli sifat hisoblansa, bunday, shunday k abilar « zam ir sifat» dir.

Gap ichida ot, sifat, son, ravish, ba’zan so‘z birikmasi va gap o‘rnida qo‘llana oladigan, aniq lug‘aviy ma’noga ega bo‘lmagan so‘z turkumi olmoshdeb ataladi:

Olmosh boshqa so'zlar, shuningdek so'z birikmasi va gap o'rnida ishlatilib, ularga ishora qiluvchi yoki so'roq bildiruvchi so'zlardir. Olmoshlar ot , sifat, son ba'zan fe'l va yordamchi so'zlar o'rnida almashtirib qo'llaniladi.

O lm o sh lar shaxs. p re d m e t belgi y oki m iq d o rg a xos b o d g an umuimiy (m avhum ) m a ’noni anglatadi. O lm osh bildiruvchi m a ’no nutq jaray o n ida aniq y uzaga chiqadi. U lar o ‘zlari alm ashtiruvchi so ‘z kabi m orfologik jihatd an o ‘zgaradi

Olmoshlarning atash ma'nosi bo'lmaydi. Shuning uchun ular " ichi bo'sh so'zlar " deyiladi.

Olmoshlarning morfologik usul ( so'z yasovchi qo'shimchalar qo'shib so'z yasash ) orqali boshqa turkumlardan yasalmaydi.

Olmoshlar boshqa so'zlarning yasalishiga asos bo'lib xizmat qilishi mumkin. M: O'zboshimcha, o'zbilarmon, manman - sifat;

O'zidan ketmoq, o'ziga kelmoq - ibora;

Sizlamoq, sensiramoq - fe'l.

1.Ot o‘rnida: Karimjuda quvondi, chunki uo‘z orzusiga

erishgan edi.

2. Sifat o‘rnida: Kechagikitobingni berib tur, men shukitobdan misollar olmoqchiman.

3. Son o‘rnida: Menda ikkitaqalam bor, senda nechtabor?

4. Ravish o‘rnida: Men bugunketaman, sen qachonketasan?

5. So‘z birikmasi o‘rnida: Yomon so‘zbosh qozig‘idir, shundayso‘zni gapirmagan ma’qul.

6. Gap o‘rnida: Sen mehnat qilishni yoqtirmaysan, buesa insondagieng yomon xislatdir. Olmoshlar turlanadi, gapda ko‘pincha ega, to‘ldiruvchi, aniqlovchi va undalma bo‘lib keladi: Hammakeldi. Biznitabriklang. Shukitobni bering.

Olmosh