|
So‘roq olmoshlariSo‘roq olmoshlari biror narsa-buyum, belgi yoki miqdor haqidagi so‘roqni bildirgan olmoshlardir. So‘roq olmoshlarining nimaga nisbatan so‘roq bildirishini quyidagi jadvaldan bilsa bo‘ladi:
№
|
So‘roq turi
|
Olmoshlar
|
1.
|
Shaxsga so‘roq
|
Kim?
|
2.
|
Narsaga so‘roq
|
Nima?
|
3.
|
Belgi-xususiyatga so‘roq
|
Qanday? Qanaqa? Qaysi?
|
4.
|
Miqdorga so‘roq
|
Qancha? Necha? Nechta?
|
5.
|
Tartibga so‘roq
|
Nechanchi?
|
6.
|
Sabab-maqsadga so‘roq
|
Nega? Nimaga ?
|
7.
|
O‘rin-joyga so‘roq
|
Qayerda? Qayda? Qayoqqa?
|
8.
|
Paytga so‘roq
|
Qachon?
|
9.
|
Mavjudlikka so‘roq
|
Qani?
|
5.Belgilash olmoshlari
Belgilash olmoshlaripredmet va shaxslarning yig‘indisini bildiradi yoki ularni ayirib ko‘rsatadi, shuning uchun ularni ikkiga bo‘lish mumkin: 1) jamlovchi belgilash olmoshlariga hamma, barcha, bari, jami, jamiyki, butun, yalpi so‘zlarikiradi. 2) ayiruvchi belgilash olmoshlariga harso‘zining o‘zi (Har qovunlarki...) va har kim, har nima, har bir, har qaysi kabiso‘zlarkiradi va bu olmoshlar to‘pdan ajratilgan shaxs, narsa, belgilarni bildiradi.Harso‘zi ayrim yoziladi.
6. Bo‘lishsizlik olmoshlari
Bo‘lishsizlik olmoshlariinkor ma’nosini bildirganolmoshlardir. Bular hechso‘zining o‘zi va shu so‘zning ba’zi so‘roq olmoshlari bilan birikishidan hosil qilinadi, hechso‘zi ayrim yoziladi. Bu olmoshlar egalik, kelishik qo‘shimchalari bilan qo‘llanadi:U hech kimniko‘rmadi. Hech kimimyo‘q. Hechso‘zi yakka holda qo‘llanganda, ko‘pincha fe’llar oldida kelib, ravish vazifasini bajaradi (lekin butunlay ravish turkumiga o‘tmaydi): U hechqiynalmadi.
7. Gumon olmoshlari
Gumon olmoshlarinarsa, belgi yoki voqea haqidagi noaniq tasavvurni bildirib keladigan olmosh turidir. Ular alla- yordamida yoki -dirqo‘shimchasi bilan hosil qilinadi: allakim, allanima, allanarsa (narsadir emas), allaqaysi, allaqaer, allaqayoq, allanechuk, allaqancha, allanechanchi, kimdir, nimadir, qachondir, qandaydir, qaerdadir, qaergadir, negadir. Gumon olmoshlari so‘roq olmoshlariga bir, hamso‘zlarini qo‘shish orqali yasalishi ham mumkin: Uni kim hamchaqirayotgan edi-ya. Akasi unga bir nimadeganday bo‘ldi.
Olmoshlarning tuzilish turlari1. Sodda olmoshlar barcha olmoshlar guruhida mavjud: men, shu, o‘z, kim, hamma, hech, birov.
2. Qo‘shma olmoshlar faqat ko‘rsatish, belgilash, bo‘lishsizlik olmoshlari guruhida mavjud:ana shu, har kim, hech nima.
3. Juft olmoshlar faqat kishilik, ko‘rsatish olmoshlari guruhida bor:sizu biz, u-bu.
4. Takroriy olmoshlar ko‘rsatish, o‘zlik, so‘roq, belgilash olmoshlariga tegishlidir:shu-shu, o‘z-o‘zini, kim-kim, barcha-barchasi.
Boshqa turkumga oid so‘zlarning olmoshlarga ko‘chishi
Quyidagi turkumlarga tegishli ayrim so‘zlar olmoshga ko‘chadi:
ot: odam, kishi, inson, narsa, ish;
sifat: ba’zi, boshqa, ayrim, tubandagi, quyidagi;
son: bir. Umuman olganda, bir, har, hechso‘zlari bilan keladigan ko‘pgina so‘zlar olmoshga ko‘chishi mumkin: hech narsa, bir narsa, har yerda.
Boshqa turkumga oid so‘zlarning olmoshlarga ko‘chishi
Olmoshlashish hodisasi – boshqa turkumdagi so‘zlarning olmoshlarga ko‘chishi.
Quyidagi turkumlarga tegishli ayrim so‘zlar olmoshga ko‘chadi:
ot: odam, kishi, inson, narsa, ish;
sifat: ba’zi, boshqa, ayrim, tubandagi, quyidagi;
son: bir. Umuman olganda, bir, har, hech so‘zlari bilan keladigan ko‘pgina so‘zlar olmoshga ko‘chishi mumkin: hech narsa, bir narsa, har yerda.
Olmosh derivatsiyasi. O lm osh o ‘ziga xos so ‘z yasalish tizim iga ega. U - affik satsiy a va k o m pozitsiya usuli. K o 'rsatish , belgilash-jam lash, gum on, b o 'lish sizlik olm oshlari sirasid a y asalm alari ham m avjud.
S huningdek, o ‘zga m rk u m so 'zlari dan d eriv atsiy an in g b o sh q a k o 'rin ish lari asosida ham olm osh vuju d g a kelgan: birov, butun, yalpi, jam i,falonchi kabi.
Affiksatsiya usuli. A ffiksatsiya usuli gum on o lm oshida uchraydi. Bu usul bilan asosan o lm oshdan olmosh yasaladi.
Y asash asosiga q o 'sh ilib , olm osh hosil qiluvchi affiksning so ‘z yasash d arajasi ham turlicha: alia-, -dir. Bu affiksning h ar biri turli derivatsion qolip tarkibida olm osh yasay d i: alla-+so'roq olmoshi/narsa = I) asosdan anglashilgan nars a/pre dm etning gumonligi qolipi h o siialari quyidagicha: allakim, allanima, allanarsa, allakim, allaqayer kabi. so'roq olmoshi+-dir = 2) asosdan anglashilgan narsa/predmetning gumonligi qolipi quyidagi o lm o sh lam i beradi: kimdir, nimadir, qayerdadir, qachon dir, qaysi dir kabi.
Kompozitsiya usuli. Bu usul vositasida q o 'sh m a (k o 'rsatish , so 'ro q , belgilash, b o d ish sizlik ), ju ft (k o 'rsatish ) va tak ro riy (k o 'rsatish , so 'ro q , belgilash) o lm o sh lar yasaladi
Do'stlaringiz bilan baham: |
