I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

0 ‘simlik va hayvon hujayralarining tuzilish xususiyatlari (hujayra po‘sti,
sitoplazma, yadro va boshqa organizmlar, hujayra hosilalari). 
B archa tirik 
organizm larning funksional tuzilishining asosida hujayra yotadi.
Bakteriyalar, sodda hayvonlar, b a ’zi bir suvo'tlari va zam burug'larda 
hujayra alohida organizm sifatida yashaydi, k o ‘p hujayrali hayvonlar va 
o ‘sim liklarda esa u to 'q im a la r tarkibiga kiradi, faqatgina viruslarda hujayra 
bo'lm aydi. H ujayraning asosiy qismini protoplast tashkil qiladi.
H ar bir hujayrada genetik apparat mavjud bo'lib, u eukariotlarda yadroda, 
shakllangan yadrosi b o ‘lmagan prokariotlarda esa nukleotidlarda joylashadi.
Eukariotlarda hujayralar m itoz yo ‘li bilan b o ‘linib yangi hujayralarni 
hosil qilib turadi, biroq ularda jinsiy hujayralarning hosil b o ‘lishida meyoz 
b o ‘linish sodir b o ia d i.
H ujayraning asosiy organoidlari yadro, sitoplazm a, m eto xo nd riya 
hiso b lan ib , o ‘sim lik h u jay ra larid a b u n d a n tash q ari p la s tid a la r ham
bo'ladi. Elektron m ikroskop bilan kuzatilganda sitoplazm ada yana bir qan- 
cha argonellarborligini ko‘ramiz. A na shularjum lasiga ribosom alar, endo- 
plazm atik t o ‘rlar, golji kom pleksi, lizasom alar, hujayra m em branalari, 
m ikronaychalar, m ikrofebrinlar va boshqa har xil m oddalar kiradi. H u ­
jayraning m uhim kimyoviy qism laridan biri oqsillar va ferm entlardir. H ar 
bir hujayraning qismi o ‘ziga xos m uhim vazifani bajaradi. M asalan, euka- 
riot organizm larda nafas olish jarayoni, m itoxondriya m em branalarida, 
oksidlarning sintez qilinishi ribosom alarda, yog‘lar sintezi esa sferasom a- 
larda ro ‘y beradi. F erm entlar hujayradagi organik sintezi va parchalanishda 
ishtirok etib, bu jarayonlarni tezlashtirishga yordam beradi. 0 ‘sim liklar hu- 
jayrasi hayvon hujayrasidan farq qilib, tashqi tom ondan qattiq hujayra 
p o ‘sti bilan o ‘ralgan, bundan jinsiy hujayralar mustasnodir. Hujayra po'stida 
po ralar b o ‘lib bu po ralar orqali b ir hujayraning sitoplazm asi ikkinchi 
hujayrasitoplazm asi bilan sitoplazm atik ip lar yordam idayoki plazm ade- 
m alar bilan birlashib o ‘zaro aloqada b o ‘lib turadi. K o'pincha o'sishdan 
to ‘xtagan o'sim lik hujayralarining p o 'sti liging, suberin, qum tuproq m o d ­
dalam i shimib olishi natijasida yog'ochlanadi, po'kaklashadi va m ustahkam
bo'ladi.O 'sim lik hujayralarida bitta yoki bir nechta vakuolalar bo'lib unda 
suv va erigan organik va mineral m oddalarning eritm asi, hujayra shirasi 
to'p lanadi.
H am m a eukariot organizmlarning hujayralarida bir xil organoidlar bo'lib,
125

---

ularning bajaradigan funksiyasi jihatidan prokariot hujayralarida b o ‘ladigan 
jarayonlarga o ‘xshash b o ‘ladi. D em ak, b u hujayralam ing bajaradigan vazi- 
falariga qaraganda ularning kelib chiqishlari h am bir xil ekanligi aniq. Biroq 
hujayralam ing um um iy funksiyalari b ir xil b o ‘lsa ham , Ular bir-birlaridan 
faqatgina katta-kichikligi yoki shakli bilan farq qilib qolm asdan, balki hu- 
jayrada uchrov chi u yoki b u o rg an o id lar m iqdori, fe rm en tlar tara m i 
(yig‘indisi) bilan ham ajralib turadi. Prokariot va eukariot hujayralardagi 
genetik apparatlam ing o ‘xshashligi bu hujayraning kelib chiqish tarixi bir 
ekanligini k o ‘rsatadi. Biroq bir hujayrali organizm larning avlodlari h a r xil 
prokariotlardan kelib chiqqan b o ‘lishlari m um kin. M asalan, Sim biogenez 
gipotezasiga asosan bir xil prokariotlar xo‘jayin hujayraning ichida m ito - 
xondriyalaiga, ikkinchi xillari xloraplastlarga aylangan b o ‘lsa, uchin chi 
xillari esa maxsus organoidlam i hosil qilgan b o ‘lishlari m um kin. Boshqa xil 
gipotezalargaqaragandaprokariot hujayralar eukoriotlargaaylangan vaqt- 
larda shu hujayralam ing ichida organizm lar shakllanadi. Bir organizm dagi 
h am m a hujayralar genom i potensial inform atsiya beruvchi hajm i jihatid an
otalangan tuxum hujayra genom idan farq qilmaydi. K o‘p hujayrali orga­
nizm lar hujayralarining genom i ham m a vaqt ham bir xil faollik vazifasini 
bajarm aydi. Shuning u ch u n b o ‘lsa kerak, bu xil organizm larda hujayralar 
vazifasi taqsim langan yoki differensiyalangan b o ‘ladi. N atijada bir xil h u ­
jayralar q o ‘zg‘a!uvchan (nerv hujayralari), boshqa xillari liofibrillalarni 
hosil qiluvchi, qisqaruvehi oqsillarni qabul qiladi (m uskullar), uchinchi 
xillari esa ovqat hazm qiluvchi ferm entlarni yoki gorm onlarni hosil qiladi 
(ajratuvchi) va boshqalar. Biroq ko'pchilik hujayralar k o ‘p qirrali vazi- 
falarni bajarishlari m um kin. M asalan, jigar hujayralari har xil oqsillarni 
qon plazm asi va o ‘tn i hosil qiladi, glikogen to'play di va uni glyukozaga 
aylantiradi, zaharli m o ddalam i oksidlab chiqaradi va hokazo. E ukoriot 
hujayralam ing qayta hosil b o ‘lishi m itoz b o ‘linish natijasida ro ‘y beradi. 
Ba’zi bir to ‘qim ani hosil qiluvchi hujayralar organizm um rining oxiri- 
gacha saqlanib qoladilar. O dam organizim ldagi ichak epiteliyasini tashkil 
qiluvchi hujayralardan h ar kuni 70 milliardi va 2 milliardga yaqin eritrotsit- 
lar halok bo'lib turadi, ularning o ‘m ini esa m itoz bo‘linishi natijasida hosil 
bo‘lgan yangi hujayralar qoplab turadi. Ba’zan m itozdan keyin hujayra ikkiga 
bo‘linmaydi. Lkki barobar ortgan xromosomalar bir hujayra-ning o ‘zida qoladi. 
Bu esaxrom osom alam ing ortishiga(polipoid hodisasiga) olib keladi.O dam
hujayrasining minimal yashash m uddati ichak epiteliy hujayralarida kuzatilib, 
u 1 -2 kunni tashkil etadi. H ujayra injeneriyasi deganda duragaylashtirish, 
rekonstruksiyalash ham dahujayralarni o'stirish usuli bilan yangi tipdagi hu- 
jayralami yaratishni tushunm oq kerak. Duragaylashda ikkita hujayrani biriktirib 
d urag ay g e n o m o lin a d i. R ek o n stru k siy a la sh d a esa h a r xil h u jay ra
126

---

o rg a n o id la rid a n (y a d ro , sito p la zm a, x ro m o so m a va h o k az o ) yangi 
yashovchan hujayralar hosil qilinadi. H ujayralam i qo'shish natijasida bir- 
biridan uzoq b o 'lgan turlam ing genom larini ham birlashtirish m um kin. 
H attoki hayvon som atik hujayralarini o'sim liklar hujayralari bilan birlash­
tirish m um kinligi tajribada isbot qilingan. D uragay hujayralam i o ‘rganish 
biologik va m editsina sohasidagi ko'pchilik nazariy m uam m olam i yechishga 
im kon beradi. M asalan, yadro va sitoplazm aning o 'zaro ta ’sirini aniqlaydi, 
hujayraning bo'linishini, sog'lom hujayralar-ning rak hujayralariga aylan- 
ishini aniqlab beradi. Bu esa shunga o'xshash og 'ir kasalliklam ing oldini 
olish yoki davolash choralarini ishlab chiqishga im kon beradi. Bu usullar 
biotexnologiyalarda m onokalonal antitelalar olishda ishlatiladi. G enetik 
o'zgartirilgan hujayralardan h a r xil noqulay sharoitlarga va kasalliklarga 
chidam li, yuqori hosilli va boshqa foydali belgilariga ega bo'lgan o'sim lik 
navlarini yaratishda ham keng foydalanish m um kin. H ujayrada m odda al- 
m ashinish jaFayonida turli xil chiqindilar, shiralar, m ahsulotlar hosil bo'lib
turadi. A^ia shunday m oddater jum lasiga granullar (zarrachalar), suyuq 
m oddalar va kristallar kirishi mumkin. Ana shu m oddalar hujayra vakuolasida 
yoki bo'lm asa to 'g 'rid a n -to 'g 'ri sitoplazm ada to'planishi m um kin.
Bajaradigan vazifasiga k o 'ra bu chiqindilar (shiralar) 3 guruhga (tropik, 
ajratuvchi va maxsus vazifali) bo'linadi. Tropik chiqindilarga yog' to m ch i- 
lari, kraxmal, glikogen va oqsil granulalari kiradi. Y uqorida nom i zikr etil- 
gan m oddalar kam m iqdorda bo'lsa ham ham m a hujayralar tarkibida uchrab, 
ulardan assimilyatsiya jarayonida foydalaniladi, b a’zi bir hujayralarda ular 
ko'plab to'planadi, masalan, kartoshka tugunagida, bug'doy, а ф а urug'larida 
kraxmal k o 'p uchrasa, jigar hujayralarida glikogen ko'p bo 'ladi. Shuni 
aytish kerakki, och hayvon jigarida to 'q hayvon jigariga qaraganda glikogen 
kam roq bo'ladi. Ajratuvchi hujayralar shiralarini k o 'p in ch a hujayradan 
tashqariga chiqarib tashlaydi, bu shiralarning m iqdori ham organizm ning 
fiziologik holatiga b o g iiq d ir. M asalan, oshqozon osti bezlarining suyuqligi 
och hayvonlarda to 'q hayvonlarga qaraganda ko'proq ajralib chiqadi. M ax­
sus vazifali shiralar k o 'p in ch a yuqori taraqqiy etgan, mutaxassislashgan 
hujayralarda hosil bo'ladi.
Ularga misol qilib eritrotsitlarda diffuz holda uchraydigan gem oglobinni 
olish m um kin.